و - عقیده خالص درونیِ تقویت شده با عمل شایسته
و عقیده خالص درونیِ تقویت شده با عمل شایستهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ایمان ، به آراستگی و آرزو نیست ؛ بلکه ایمان ، آن است که در دل ، خالص باشد و اعمال ، آن را تأیید کنند .
امام صادق علیه السلام :ایمان ، به آرزو نیست ؛ بلکه ایمان ، آن است که در دل ، استوار گردد و اندام ها آن را به کار زنند و کارهای شایسته ، تصدیقش کنند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ایمان و عمل ، در کنار یکدیگرند . خداوند عز و جل ، یکی از آنها را جز با دیگری نمی پذیرد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ایمان و عمل ، قرین هم اند . یکی از آنها بدون دیگری به کار نمی آید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ ایمانی بدون عمل و هیچ عملی بدون ایمان ، پذیرفته نمی شود .
امام علی علیه السلام :ایمان و عمل ، دو برادر همزاد و دو یار جدا نشدنی هستند . خداوند ، یکی از آن دو را بدون دیگری نمی پذیرد .
امام صادق علیه السلام خطاب به هیثم بن عروه تمیمی :ای هیثم تمیمی ! گروهی در ظاهر ، ایمان آوردند و در باطن ، کفر ورزیدند و چنین ایمانی ، سودشان نبخشید . پس از آنان ، مردمانی آمدند که در باطن ، ایمان آوردند و در ظاهر ، کفر ورزیدند و این نیز سودشان نبخشید . نه ایمان ظاهری بدون ایمانِ باطنی ، ایمان است و نه ایمان باطنی بدون ایمان ظاهری .
.
ص: 52
1 / 2الفَرقُ بَینَ الإِسلامِ وَالإِیمانِأ الإِیمانُ یُشارِکُ الإِسلامَ ولا عَکسَالکتاب«قَالَتِ الْأَعْرَابُ ءَامَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُواْ وَلَکِن قُولُواْ أَسْلَمْنَا وَلَمَّا یَدْخُلِ الْاءِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ وإِن تُطِیعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ لَایَلِتْکُم مِّنْ أَعْمَالِکُمْ شَیْئا إِنَّ اللّهَ غَفُوُرُ رَّحِیمٌ» . (1)
الحدیثالکافی عن أبی بصیر عن الإمام الباقر علیه السلام ، قال :سَمِعتُهُ یَقولُ : «قَالَتِ الْأَعْرَابُ ءَامَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُواْ وَ لَکِن قُولُواْ أَسْلَمْنَا» فَمَن زَعَمَ أنَّهُم آمَنوا فَقَد کَذَبَ ، ومَن زَعَمَ أنَّهُم لَم یُسلِموا فَقَد کَذَبَ . (2)
الکافی عن جمیل بن درّاج :سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل : «قَالَتِ الْأَعْرَابُ ءَامَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُواْ وَ لَکِن قُولُواْ أَسْلَمْنَا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْاءِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ» فَقالَ لی : ألا تَری أنَّ الإِیمانَ غَیرُ الإِسلامِ. (3)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ الإِیمانَ یُشارِکُ الإِسلامَ ولا یُشارِکُهُ الإِسلامُ ، إنَّ الإِیمانَ ما وَقَرَ فِی القُلوبِ وَالإِسلامَ ما عَلَیهِ المَناکِحُ وَالمَواریثُ وحَقنُ الدِّماءِ ، وَالإِیمانُ یَشرَکُ الإِسلامَ وَالإِسلامُ لا یَشرَکُ الإِیمانَ . (4)
.
1- .الحجرات : 14 .
2- .الکافی : ج 2 ص 25 ح 5 ، بحار الأنوار : ج 68 ص 247 ح 7 .
3- .الکافی : ج 2 ص 24 ح 3 ، بحارالأنوار : ج 68 ص 246 ح 5 وراجع : الخصال : ص 411 ح 14.
4- .الکافی : ج 2 ص 26 ح 3 عن فضیل بن یسار ، المحاسن : ج 1 ص 444 ح 1028 عن محمّدبن مسلم عن الإمام الباقر علیه السلام ، تحف العقول : ص 297 عن الإمام الباقر علیه السلام ولیس فیهما صدره إلی «لا یشارکه الإسلام» ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 12 عن الإمام الصادق علیه السلام وکلّها نحوه ، بحارالأنوار : ج 68 ص249 ح 10 .
ص: 53
1 / 2 فرق میان اسلام و ایمان
الف - ایمان در بردارنده اسلام است ، اما بر عکس نه
1 / 2فرق میان اسلام و ایمانالف ایمان در بر دارنده اسلام است ؛ امّا بر عکس ، نهقرآن«[ برخی ] بادیه نشینان گفتند: ایمان آوردیم . بگو: «ایمان نیاورده اید؛ لیکن بگویید: اسلام آوردیم. و هنوز ایمان در دل های شما داخل نشده است ، و اگر خدا و پیامبرِ او را فرمان برید ، از [ ارزشِ ]کرده هایتان چیزی کم نمی کند. خدا آمرزنده مهربان است» .
حدیثالکافی به نقل از ابو بصیر :از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرماید : «بادیه نشینان گفتند : ایمان آوردیم . بگو : شما ایمان نیاورده اید؛ بلکه بگویید : اسلام آوردیم» . پس هر کس بگوید آنها ایمان آوردند ، دروغ گفته است، و هر کس هم بگوید اسلام نیاوردند ، دروغ گفته است» .
الکافی به نقل از جمیل بن دَرّاج :از امام صادق علیه السلام در باره این سخن خداوند عز و جل : «بادیه نشینان گفتند : ایمان آوردیم . بگو : شما ایمان نیاورده اید ؛ لیکن بگویید : اسلام آوردیم . و هنوز ایمان به دل های شما داخل نشده است» پرسیدم . به من فرمود : «آیا نمی بینی که ایمان ، غیر از اسلام است ؟».
امام صادق علیه السلام :ایمان ، شریک اسلام است ؛ امّا اسلام ، شریک ایمان نیست . ایمان ، آن است که در دل ها جا می گیرد (امر قلبی است) ، و اسلام ، چیزی است که ازدواج ها و میراث ها و حفظ خون ها به سبب آن صورت پذیرد . ایمان ، اسلام را در بر دارد ؛ امّا اسلام ، ایمان را در بر ندارد . (1)
.
1- .در اصطلاح علم منطق ، میان اسلام و ایمان ، رابطه عموم و خصوص مطلق ، برقرار است . هر مؤمنی مسلمان هست ؛ امّا هر مسلمانی مؤمن نیست .
ص: 54
الکافی عن أبی الصباح الکنانی :قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام : أیُّهُما أفضَلُ : الإِیمانُ أوِ الإِسلامُ ؟ فَإِنَّ مَن قِبَلَنا یَقولونَ : إنَّ الإِسلامَ أفضَلُ مِنَ الإِیمانِ ، فَقالَ : الإِیمانُ أرفَعُ مِنَ الإِسلامِ . قُلتُ ؟ فَأَوجِدنی ذلِکَ ، قالَ : ما تَقولُ فیمَن أحدَثَ فِی المَسجِدِ الحَرامِ مُتَعَمِّدا ؟ قالَ : قُلتُ : یُضرَبُ ضَربا شَدیدا ، قالَ : أصَبتَ ، قالَ : فَما تَقولُ فیمَن أحدَثَ فِی الکَعبَهِ مُتَعَمِّدا ؟ قُلتُ : یُقتَلُ ، قالَ : أصَبتَ ، ألا تَری أنَّ الکَعبَهَ أفضَلُ مِنَ المَسجِدِ وأنَّ الکَعبَهَ تَشرَکُ المَسجِدَ وَالمَسجِدَ لا یَشرَکُ الکَعبَهَ ، وکَذلِکَ الإِیمانُ یَشرَکُ الإِسلامَ وَالإِسلامُ لا یَشرَکُ الإِیمانَ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :یَحتاجُ الإِسلامُ إلَی الإِیمانِ . (2)
عنه علیه السلام :قَد یَکونُ الرَّجُلُ مُسلِما ولا یَکونُ مُؤمِنا ، ولا یَکونُ مُؤمِنا حَتّی یَکونَ مُسلِما . (3)
ب الإِیمانُ ما وَقَرَتهُ القُلوبُ وَالإِسلامُ ما جَری بِهِ اللِّسانُمروج الذهب عن أبی دعامه :أتَیتُ عَلِیَّ بنَ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیِّ بنِ موسی عائِدا فی عِلَّتِهِ الَّتی کانَت وَفاتُهُ مِنها فی هذِهِ السَّنَهِ ، فَلَمّا هَمَمتُ بِالاِنصِرافِ قالَ لی : یا أبا دِعامَهَ قَد وَجَبَ حَقُّکَ ، أفَلا اُحَدِّثُکَ بِحَدیثٍ تُسَرُّ بِهِ ؟ قالَ : فَقُلتُ لَهُ : ما أحوَجَنی إلی ذلِکَ یَا ابنَ رَسولِ اللّهِ ، قالَ : حَدَّثَنی أبی مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ ، قالَ : حَدَّثَنی أبی عَلِیُّ بنُ موسی ، قالَ : حَدَّثَنی أبی موسَی بنُ جَعفَرٍ ، قالَ : حَدَّثَنی أبی جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ ، قالَ : حَدَّثَنی أبی مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ ، قالَ : حَدَّثَنی أبی عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ ، قالَ : حَدَّثَنی أبِی الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ ، قالَ : حَدَّثَنی أبی عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیهم السلام ، قالَ : قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : اُکتُب یا عَلِیُّ . قالَ : قُلتُ : وما أکتُبُ ؟ قالَ لی : اُکتُب بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، الإِیمانُ ما وَقَرَتهُ القُلوبُ وصَدَّقَتهُ الأَعمالُ ، وَالإِسلامُ ما جَری بِهِ اللِّسانُ وحَلَّت بِهِ المُناکَحَهُ . قالَ أبو دِعامَهَ : فَقُلتُ : یَا ابنَ رَسولِ اللّهِ ، ما أدری وَاللّهِ أیُّهُما أحسَنُ ، الحَدیثُ أمِ الإِسنادُ ؟ فَقالَ : إنَّها لَصَحیفَهٌ بِخَطِّ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ بِإِملاءِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله نَتَوارَثُها صاغِرا عَن کابِرٍ . (4)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 26 ح 4 ، المحاسن : ج 1 ص 444 ح 1029 ، بحارالأنوار : ج 68 ص 250 ح 11 .
2- .غرر الحکم : ج 6 ص 475 ح 11018 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 549 ح 10138 .
3- .خصائص الأئمّه : ص 100 ، نزهه الناظر : ص 84 ح 163 ، بحارالأنوار : ج 5 ص 32 .
4- .مروج الذهب : ج 4 ص 171 ؛ بحارالأنوار : ج 50 ص 208 .
ص: 55
ب - ایمان در دل ها نقش می بندد و اسلام بر زبان جاری می شود
الکافی به نقل از ابو صباح کنانی :به امام صادق علیه السلام گفتم : کدام یک برتر است : ایمان یا اسلام؟ زیرا کسانی که نزد ما هستند ، می گویند : اسلام از ایمان برتر است . امام صادق علیه السلام فرمود : «ایمان ، بالاتر از اسلام است» . گفتم : این را برایم توضیح دهید . فرمود : «چه می گویی در باره کسی که در مسجد الحرام عمدا نجاست کند؟». گفتم : باید او را سخت تنبیه کرد . فرمود : «درست است . چه می گویی در باره کسی که در خانه کعبه ، عمدا نجاست کند ؟». گفتم : باید کشته شود. فرمود : «درست است . پس می بینی که کعبه برتر از مسجد است ، و کعبه با مسجد شریک است؛ ولی مسجد با کعبه شریک نیست . همین سان ، ایمان با اسلام شریک است؛ امّا اسلام ، شریک ایمان نیست» .
امام علی علیه السلام :اسلام ، به ایمان نیاز دارد .
امام علی علیه السلام :ممکن است انسان ، مسلمان باشد و مؤمن نباشد ؛ امّا برای این که مؤمن باشد ، باید حتما مسلمان باشد .
ب ایمان در دل ها نقش می بندد و اسلام بر زبان جاری می شودمروج الذهب به نقل از ابو دعامه :در بیماری امام هادی علیه السلام که بر اثر آن در این سال از دنیا رفت ، به عیادت ایشان رفتم . چون خواستم ایشان را ترک کنم ، به من فرمود : «ای ابو دعامه ! حقّ تو [بر ما] واجب گشت . پس آیا حدیثی برایت نگویم که تو را شادمان سازد؟». گفتم : چه قدر محتاج آنم ، ای فرزند پیامبر خدا ؟ فرمود : «پدرم محمّد بن علی ، برایم نقل کرد و گفت : پدرم علی بن موسی برایم نقل کرد و گفت : پدرم موسی بن جعفر برایم نقل کرد و گفت: پدرم جعفر بن محمّد برایم نقل کرد و گفت : پدرم محمّد بن علی برایم نقل کرد و گفت : پدرم علی بن الحسین برایم نقل کرد و گفت : پدرم حسین بن علی برایم نقل کرد و گفت : پدرم علی بن ابی طالب برایم نقل کرد و گفت : پیامبر خدا فرمود : بنویس ، ای علی ! گفتم : چه بنویسم ؟ فرمود : بنویس : به نام خدای مهرگستر مهربان . ایمان ، چیزی است که در دل ها جای گیرد و کردار ، آن را تأیید کند و اسلام ، چیزی است که بر زبان جاری شود و زناشویی با آن روا گردد » . گفتم : ای پسر پیامبر خدا ! به خدا سوگند که نمی دانم کدام یک از این دو ، نیکوتر است : خود حدیث ، یا سند آن؟ فرمود : «این حدیث ، در کتابی است که به خطّ علی بن ابی طالب و با املای پیامبر خدا نوشته شده و ما آن را پسر از پدر ، به ارث می بریم» .
.
ص: 56
الکافی عن حمران بن أعین عن الإمام الباقر علیه السلام ، قال :سَمِعتُهُ یَقولُ : الإِیمانُ مَا استَقَرَّ فِی القَلبِ وأفضی بِهِ إلَی اللّهِ عز و جل وصَدَّقَهُ العَمَلُ بِالطّاعَهِ للّهِِ وَالتَّسلیمِ لِأَمرِهِ ، وَالإِسلامُ ما ظَهَرَ مِن قَولٍ أو فِعلٍ وهُوَ الَّذی عَلَیهِ جَماعَهُ النّاسِ مِنَ الفِرَقِ کُلِّها ، وبِهِ حُقِنَتِ الدِّماءُ ، وعَلَیهِ جَرَتِ المَواریثُ وجازَ النِّکاحُ ، وَاجتَمَعوا عَلَی الصَّلاهِ وَالزَّکاهِ وَالصَّومِ وَالحَجِّ فَخَرَجوا بِذلِکَ مِنَ الکُفرِ واُضیفوا إلَی الإِیمانِ ، وَالإِسلامُ لا یَشرَکُ الإِیمانَ وَالإِیمانُ یَشرَکُ الإِسلامَ ، وهُما فِی القَولِ وَالفِعلِ یَجتَمِعانِ ، کَما صارَتِ الکَعبَهُ فِی المَسجِدِ وَالمَسجِدُ لَیسَ فِی الکَعبَهِ ، وکَذلِکَ الإِیمانُ یَشرَکُ الإِسلامَ وَالإِسلامُ لا یَشرَکُ الإِیمانَ ، وقَد قالَ اللّهُ عز و جل : «قَالَتِ الْأَعْرَابُ ءَامَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُواْ وَ لَکِن قُولُواْ أَسْلَمْنَا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْاءِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ» (1) فَقَولُ اللّهِ عز و جل أصدَقُ القَولِ . قُلتُ : فَهَل لِلمُؤمِنِ فَضلٌ عَلَی المُسلِمِ فی شَیءٍ مِنَ الفَضائِلِ وَالأَحکامِ وَالحُدودِ وغَیرِ ذلِکَ ؟ فَقالَ : لا ، هُما یَجرِیانِ فی ذلِکَ مَجری واحِدٍ ، ولکِن لِلمُؤمِنِ فَضلٌ عَلَی المُسلِمِ فی أعمالِهِما وما یَتَقَرَّبانِ بِهِ إلَی اللّهِ عز و جل . قُلتُ : ألَیسَ اللّهُ عز و جل یَقولُ : «مَن جَاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا» (2) ، وزَعَمتَ أنَّهُم مُجتَمِعونَ عَلَی الصَّلاهِ وَالزَّکاهِ وَالصَّومِ وَالحَجِّ مَعَ المُؤمِنِ ؟ قالَ : ألَیسَ قَد قالَ اللّهُ عز و جل : «یُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَهً» (3) ، فَالمُؤمِنونَ هُمُ الَّذینَ یُضاعِفُ اللّهُ عز و جل لَهُم حَسَناتِهِم لِکُلِّ حَسَنَهٍ سَبعونَ ضِعفا ، فَهذا فَضلُ المُؤمِنِ ، ویَزیدُهُ اللّهُ فی حَسَناتِهِ عَلی قَدرِ صِحَّهِ إیمانِهِ أضعافا کَثیرَهً ، ویَفعَلُ اللّهُ بِالمُؤمِنینَ ما یَشاءُ مِنَ الخَیرِ . قُلتُ : أرَأَیتَ مَن دَخَلَ فِی الإِسلامِ ألَیسَ هُوَ داخِلاً فِی الإِیمانِ ؟ فَقالَ : لا ، ولکِنَّهُ قَد اُضیفَ إلَی الإِیمانِ وخَرَجَ مِنَ الکُفرِ ، وسَأَضرِبُ لَکَ مَثَلاً تَعقِلُ بِهِ فَضلَ الإِیمانِ عَلَی الإِسلامِ ، أرَأَیتَ لَو بَصُرتَ رَجُلاً فِی المَسجِدِ أکُنتَ تَشهَدُ أنَّکَ رَأَیتَهُ فِی الکَعبَهِ ؟ قُلتُ : لا یَجوزُ لی ذلِکَ . قالَ : فَلَو بَصُرتَ رَجُلاً فِی الکَعبَهِ أکُنتَ شاهِدا أنَّهُ قَد دَخَلَ المَسجِدَ الحَرامَ ؟ قُلتُ : نَعَم ! قالَ : وکَیفَ ذلِکَ ؟ قُلتُ : إنَّهُ لا یَصِلُ إلی دُخولِ الکَعبَهِ حَتّی یَدخُلَ المَسجِدَ . فَقالَ : قَد أصَبتَ وأحسَنتَ . ثُمَّ قالَ : کَذلِکَ الإِیمانُ وَالإِسلامُ . (4)
.
1- .الحجرات : 14 .
2- .الأنعام : 160 .
3- .البقره : 245 .
4- .الکافی : ج 2 ص 26 ح 5 ، بحارالأنوار : ج 68 ص 251 ح 12 .
ص: 57
الکافی به نقل از حُمران بن اَعیَن :از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرماید : «ایمان ، آن است که در دل ، جای گیرد و آن را به سوی خداوند عز و جلبکشاند و به کار بستن طاعت خدا و گردن نهادن به فرمان او آن را تصدیق کند ؛ ولی اسلام ، گفتار و کردار ظاهری است ، و این همان است که عموم مردم[مسلمان] از هر فرقه ای ، بر آن ، متّفق اند و به واسطه آن ، خون ها حفظ و میراث ها برقرار و ازدواج ، جایز می گردد و همه مسلمانان در نماز و زکات و روزه و حج ، هم داستان اند و بدان سبب ، از کفر در آمده اند و به ایمان ، منسوب می شوند . اسلام، شریک ایمان نیست ؛ امّا ایمان ، شریک اسلام است و این دو ، در گفتار (شهادتین) و کردار ، مشترک اند ، چنان که کعبه در مسجد [الحرام] است ؛ ولی مسجد در کعبه نیست . همین سان ، ایمان با اسلام شریک است؛ ولی اسلام ، شریک ایمان نیست . خداوند عز و جلفرموده است : «بادیه نشینان گفتند : ما ایمان آوردیم . بگو : شما ایمان نیاورده اید ؛ لیکن بگویید : ما اسلام آوردیم . ایمان هنوز در دل های شما داخل نشده است» و سخن خداوند عز و جل، راست ترین سخن است» . گفتم : پس آیا مؤمن ، در چیزی از فضایل و احکام و حدود و غیر اینها ، امتیازی بر مسلمان دارد؟ فرمود : «نه ، هر دو از این جهت ، یکسان اند ؛ امّا در اعمالشان و در کارهایی که با آنها به خداوند عز و جل تقرّب می جویند ، مؤمن بر مسلمان برتری دارد» . گفتم : آیا نه این است که خداوند عز و جل می فرماید : «هر کس یک نیکی بیاورد ، ده برابر آن پاداش دارد» ، در صورتی که شما فرمودی آنان در نماز و زکات و روزه و حج ، با مؤمن یک حکم دارند؟ فرمود : «آیا نه این است که خداوند عز و جل فرموده است : «خدا برای او چندین برابر بیشتر می کند» ؟ پس مؤمنان اند که خداوند عز و جل نیکی هایشان را چند برابر می سازد ؛ هر نیکی را هفتاد برابر. این است برتریِ مؤمن [بر مسلمان] ، و خدا به اندازه درستیِ ایمانش ، چندین برابر بر نیکی هایش می افزاید . خداوند نسبت به مؤمنان ، هر نیکی ای که بخواهد ، می کند» . گفتم : بفرمایید که اگر کسی به اسلام در آید ، آیا نه این است که وارد ایمان نیز شده است؟ فرمود : «خیر ؛ بلکه منسوب به ایمان گشته و از کفر برون شده است . برایت مثالی می زنم تا بدان وسیله، برتریِ ایمان بر اسلام را دریابی : به من بگو که اگر مردی را در میان مسجد الحرام ببینی ، آیا گواهی می دهی که او را در کعبه دیده ای؟». گفتم : چنین گواهی دادنی، بر من روا نیست . فرمود : «اگر وی را در داخل کعبه ببینی ، آیا گواهی می دهی که او داخل مسجد الحرام گشته است؟». گفتم : بله . فرمود : «به چه دلیل ؟». گفتم : زیرا او به درون کعبه نمی رسد ، مگر آن که [نخست] وارد مسجد شود . فرمود: «درست است، آفرین» و سپس فرمود: «ایمان و اسلام نیز این گونه اند».
.
ص: 58
. .
ص: 59
. .
ص: 60
ج الإِیمانُ إقرارٌ وعَمَلٌ وَالإِسلامُ إقرارٌ بِلا عَمَلٍرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإِیمانُ إقرارٌ وعَمَلٌ ، وَالإِسلامُ إقرارٌ بِلا عَمَلٍ . (1)
الإمام الصادق علیه السلام لَمّا سُئِلَ : مَا الإِسلامُ ؟ :دینُ اللّهِ اسمُهُ الإِسلامُ ، وهُوَ دینُ اللّهِ قَبلَ أن تَکونوا حَیثُ کُنتُم وبَعدَ أن تَکونوا ، فَمَن أقَرَّ بِدینِ اللّهِ فَهُوَ مُسلِمٌ ، ومَن عَمِلَ بِما أمَرَ اللّهُ عز و جل بِهِ فَهُوَ مُؤمِنٌ . (2)
د اِشتِراطُ اجتِنابِ الکَبائِرِ وَالصَّغائِرِ فِی الإِیمانِالخصال عن أبی بصیر :کُنتُ عِندَ أبی جَعفَرٍ علیه السلام فَقالَ لَهُ رَجُلٌ : أصلَحَکَ اللّهُ إنَّ بِالکوفَهِ قَوما یَقولونَ مَقالَهً یَنسُبونَها إلَیکَ ، فَقالَ : وما هِیَ ؟ قالَ : یَقولونَ : الإِیمانُ غَیرُ الإِسلامِ ، فَقالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام : نَعَم ، فَقالَ الرَّجُلُ : صِفهُ لی قالَ : مَن شَهِدَ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وأنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وأقَرَّ بِما جاءَ مِن عِندِ اللّهِ وأقامَ الصَّلاهَ وآتَی الزَّکاهَ وصامَ شَهرَ رَمَضانَ وحَجَّ البَیتَ فَهُوَ مُسلِمٌ ، قُلتُ : فَالإِیمانُ ؟ قالَ : مَن شَهِدَ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وأنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ وأقَرَّ بِما جاءَ مِن عِندِ اللّهِ وأقامَ الصَّلاهَ وآتَی الزَّکاهَ وصامَ شَهرَ رَمَضانَ وحَجَّ البَیتَ ولَم یَلقَ اللّهَ بِذَنبٍ أوعَدَ عَلَیهِ النّارَ فَهُوَ مُؤمِنٌ . قالَ أبو بَصیرٍ : جُعِلتُ فِداکَ وأیُّنا لَم یَلقَ اللّهَ بِذَنبٍ أوعَدَ عَلَیهِ النّارَ؟! فَقالَ : لَیسَ هُوَ حَیثُ تَذهَبُ إنَّما هُوَ [ مَن] (3) لَم یَلقَ اللّهَ بِذَنبٍ أوعَدَ عَلَیهِ النّارَ ولَم یَتُب مِنهُ . (4)
.
1- .جامع الأخبار : ص 105 ح 180 عن الإمام الصادق علیه السلام ، الکافی : ج 2 ص 24 ح 2 عن محمّد بن مسلم عن أحدهما علیهماالسلام ، تحف العقول : ص 297 عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 68 ص 246 ح 4 .
2- .الکافی : ج 2 ص 38 ح 4 ، بحارالأنوار : ج 68 ص 259 ح 16 .
3- .سقط ما بین المعقوفین من الطبعه المعتمده وأثبتناه من وسائل الشیعه .
4- .الخصال : ص 411 ح 14 ، معانی الأخبار : ص 381 ح 10 نحوه ، بحار الأنوار : ج 68 ص 270 ح 26 .
ص: 61
ج - ایمان ، اقرار همراه عمل است ، و اسلام ، اقرار بدون عمل
د - شرط دوری کردن از گناهان بزرگ و کوچک در ایمان
ج ایمان ، اقرار همراه عمل است و اسلام ، اقرار بدون عملپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ایمان ، گواهی دادن و کردار است ؛ ولی اسلام ، گواهی دادن بی کردار .
امام صادق علیه السلام در پاسخ این پرسش که : اسلام چیست؟ :دین خدا نامش اسلام است ، و آن ، [ همواره ]دین خدا بوده است ، پیش از آن که شما باشید هر جا بوده اید و پس از شما نیز چنین خواهد بود . پس هر کسی که به دین خدا اقرار کند ، مسلمان است و کسی که به دستورهای خداوند عز و جل عمل کند ، مؤمن است .
د شرط دوری کردن از گناهان بزرگ و کوچک در ایمانالخصال به نقل از ابو بصیر :در محضر امام باقر علیه السلام بودم که مردی به ایشان گفت : خداوند ، تو را سلامت بدارد! در کوفه عدّه ای هستند که سخنی می گویند و آن را به شما نسبت می دهند . فرمود : «چه سخنی ؟» . گفت : می گویند : ایمان غیر از اسلام است . امام باقر علیه السلام فرمود : «همین گونه است» . مرد گفت : برایم توضیحش دهید . فرمود : «کسی که به یگانگیِ خداوند یکتا و پیامبریِ محمّد صلی الله علیه و آله گواهی دهد و به آنچه از نزد خدا آمده است، اقرار کند ، و نماز بخواند و زکات بپردازد و ماه رمضان ، روزه بدارد و حجّ خانه خدا بگزارد ، مسلمان است» . من گفتم : پس ایمان چه؟ فرمود: «کسی که به یگانگیِ خداوند یکتا و پیامبریِ محمّد صلی الله علیه و آله گواهی دهد و به آنچه او از نزد خدا آورده است، اقرار کند ، و نماز بخواند و زکات بپردازد و ماه رمضان ، روزه بدارد و حجّ خانه خدا بگزارد و خداوند را با گناهی دیدار نکند که برایش وعده آتش داده است ، مؤمن است» . گفتم : قربانت گردم ! کدام یک از ماست که خداوند را با گناهی دیدار نکند که برای آن ، وعده آتش داده است؟! فرمود : «اشتباه فهمیدی . مقصود ، این است که خدا را با گناهی دیدار نکند که برای آن ، وعده آتش داده است و او از آن توبه نکرده باشد» .
.
ص: 62
الأمالی للطوسی عن أبی بصیر :سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام : مَا الإِیمانُ ؟ فَجَمَعَ لِیَ الجَوابَ فی کَلِمَتَینِ فَقالَ: الإِیمانُ بِاللّهِ أن لا تَعصِیَ اللّهَ . قُلتُ : فَمَا الإِسلامُ ؟ فَجَمَعَهُ فی کَلِمَتَینِ فَقالَ : مَن شَهِدَ شَهادَتَنا ونَسَکَ نُسُکَنا وذَبَحَ ذَبیحَتَنا . (1)
الإمام الصادق علیه السلام فی مُکاتَبَتِهِ لِعَبدِ المَلِکِ بنِ أعیَنَ :الإِیمانُ هُوَ الإِقرارُ بِاللِّسانِ وعَقدٌ فِی القَلبِ وعَمَلٌ بِالأَرکانِ وَالإِیمانُ بَعضُهُ مِن بَعضٍ وهُوَ دارٌ ، وکَذلِکَ الإِسلامُ دارٌ ، وَالکُفرُ دارٌ (2) فَقَد یَکونُ العَبدُ مُسلِما قَبلَ أن یَکونَ مُؤمِناً ، ولا یَکونُ مُؤمِنا حَتّی یَکونَ مُسلِما ، فَالإِسلامُ قَبلَ الإِیمانِ وهُوَ یُشارِکُ الإِیمانَ ، فَإِذا أتَی العَبدُ کَبیرَهً مِن کَبائِرِ المَعاصی أو صَغیرَهً مِن صَغائِرِ المَعاصِی الَّتی نَهَی اللّهُ عز و جل عَنها کانَ خارِجا مِنَ الإِیمانِ ، ساقِطا عَنهُ اسمُ الإِیمانِ وثابِتا عَلَیهِ اسمُ الإِسلامِ فَإِن تابَ وَاستَغفَرَ عادَ إلی دارِ الإِیمانِ وَلا یُخرِجُهُ إلَی الکُفرِ إلَا الجُحودُ وَالاِستِحلالُ ، أن یَقولَ لِلحَلالِ هذا حَرامٌ ولِلحَرامِ هذا حَلالٌ ودانَ بِذلِکَ ، فَعِندَها یَکونُ خارِجا مِنَ الإِسلامِ وَالإِیمانِ داخِلاً فِی الکُفرِ ، وکانَ بِمَنزِلَهِ مَن دَخَلَ الحَرَمَ ثُمَّ دَخَلَ الکَعبَهَ وأحدَثَ فِی الکَعبَهِ حَدَثا فَاُخرِجَ عَنِ الکَعبَهِ وعَنِ الحَرَمِ فَضُرِبَت عُنُقُهُ وصارَ إلَی النّارِ . (3)
الإمام الرّضا علیه السلام :إنَّ الإِسلامَ غَیرُ الإِیمانِ ، وکُلُّ مُؤمِنٍ مُسلِمٌ ولَیسَ کُلُّ مُسلِمٍ مُؤمِناً ، ولا یَسرِقُ السّارِقُ حینَ یَسرِقُ وهُوَ مُؤمِنٌ ، ولا یَزنِی الزّانی حینَ یَزنی وهُوَ مُؤمِنٌ ، وأصحابُ الحُدودِ مُسلِمونَ لا مُؤمِنونَ ولا کافِرونَ ، وَاللّهُ تَعالی لا یُدخِلُ النّارَ مُؤمِنا وقَد وَعَدَهُ الجَنَّهَ ، ولا یُخرِجُ مِنَ النّارِ کافِرا وقَد أوعَدَهُ النّارَ وَالخُلودَ فیها ؛ ولا یَغفِرُ أن یُشرَکَ بِهِ ویَغفِرُ ما دونَ ذلِکَ لِمَن یَشاءُ ومُذنِبو أهلِ التَّوحیدِ لا یُخَلَّدونَ (4) فِی النّارِ ویُخرَجونَ مِنها ، وَالشَّفاعَهُ جائِزَهٌ لَهُم وإنَّ الدّارَ الیَومَ دارُ تَقِیَّهٍ ، وهِیَ دارُ الإِسلامِ لا دارُ کُفرٍ ولا دارُ إیمانٍ ، وَالأَمرُ بِالمَعروفِ وَالنَّهیُ عَنِ المُنکَرِ واجِبانِ إذا أمکَنَ ولَم یَکُن خیفَهٌ عَلَی النَّفسِ ، وَالإِیمانُ هُوَ أداءُ الأَمانَهِ وَاجتِنابُ جَمیعِ الکَبائِرِ ، وهُوَ مَعرِفَهٌ بِالقَلبِ وإقرارٌ بِاللِّسانِ وعَمَلٌ بِالأَرکانِ . (5)
راجع : ص 66 ( حدیث جامع فی حقیقه الإیمان والإسلام وفروقهما).
.
1- .الأمالی للطوسی : ص 139 ح 225 ، تحف العقول : ص 375 نحوه ولیس فیه «شهد شهادتنا» ، بحارالأنوار : ج 68 ص 271 ح 28 .
2- .إنما شبّه الإیمان والإسلام والکفر بالدار لأنّ کلاًّ منها بمنزله حصن لصاحبه یدخل فیها ویخرج منها (الوافی : ج 3 ص 19) .
3- .الکافی : ج 2 ص 27 ح 1 ، التوحید : ص 228 نحوه وکلاهما عن عبد الرحیم القصیر ، بحارالأنوار : ج 68 ص 256 ح 15 .
4- .فی بحار الأنوار : «یدخلون» بدل «لا یخلّدون» .
5- .عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 125 عن الفضل بن شاذان ، الخصال : ص 608 ح 9 عن الأعمش عن الإمام الصادق علیه السلام ، تحف العقول : ص 421کلاهما نحوه ، بحارالأنوار : ج 10 ص 357 ح 1 .
ص: 63
الأمالی ، طوسی به نقل از ابو بصیر :از امام صادق علیه السلام پرسیدم : ایمان چیست؟ ایشان پاسخ را در دو کلمه برایم گرد آورد و فرمود : «ایمان به خدا ، آن است که خدا را نافرمانی نکنی» . پرسیدم : پس اسلام چیست؟ جواب آن را نیز در دو کلمه فرمود : «کسی که به آنچه ما شهادت می دهیم (شهادتین) ، شهادت دهد و عبادات ما را انجام دهد و مانند ما ذبح کند» .
امام صادق علیه السلام در مکاتبه اش با عبد الملک بن اَعیَن :ایمان ، عبارت است از : اقرار به زبان و اعتقاد در دل و عمل با اعضا و جوارح . [این] اجزای ایمان ، به هم پیوسته اند و ایمان [مانند] یک خانه است ، چنان که اسلام نیز [همانند] یک خانه است ، و کفر هم [مانند] یک خانه است . (1) گاهی بنده مسلمان است ، پیش از آن که مؤمن باشد ؛ ولی مؤمن نیست، مگر آن که مسلمان باشد . پس اسلام ، مقدّم بر ایمان و شریک ایمان است . بنا بر این ، هر گاه بنده گناه کبیره ای یا گناه صغیره ای انجام دهد که خداوند از آن نهی فرموده است ، از ایمان خارج می شود و نام ایمان ، از او حذف می گردد؛ ولی نام اسلام بر وی می ماند . اگر توبه کرد و آمرزش خواست، به خانه ایمان باز می گردد ؛ امّا او را [از اسلام] به کفر نمی برد ، مگر انکار و رواشماری . رواشماری ، این است که در باره چیز حلال بگوید : این حرام است و در باره حرام بگوید : این حلال است ، و به این [ سخن]، باور داشته باشد . در این صورت ، از اسلام و ایمان ، خارج می شود و به کفر وارد می شود و به سان کسی خواهد بود که داخل مسجد الحرام گردد و سپس به درون کعبه رود و در کعبه حَدَثی از خود ، صادر نماید ، و از کعبه و حرم [هر دو] ، بیرونش کنند و گردنش زده شود و به دوزخ رود» .
امام رضا علیه السلام :اسلام ، غیر از ایمان است . هر مؤمنی مسلمان است؛ امّا هر مسلمانی مؤمن نیست . سارق در حین سرقت ، ایمان ندارد . زناکار در حین زنا کردن ، ایمان ندارد . کسانی که سزاوار کیفر حد هستند، مسلمان اند ؛ امّا مؤمن نیستند ، کافر هم نیستند . خداوند متعال ، مؤمن را به دوزخ نمی برد ؛ چون به او وعده بهشت داده است . کافر را هم از آتش بیرون نمی آورد ؛ چون او را به آتش و جاودانگی در آن ، تهدید کرده است . شرک به خود را نمی بخشد و جز آن را [هر گناهی که باشد] ، برای هر کس که بخواهد ، می بخشد . گنهکارانِ اهل توحید ، در آتش ، جاودان نمی شوند ؛ بلکه [سرانجام] از آن بیرون آورده می شوند و شفاعت در حقّ آنان ، جایز است . مرز و بومِ فعلی ، مرز و بوم تقیّه است ؛ یعنی مرز و بوم اسلام است ؛ نه سرزمین کفر است و نه سرزمین ایمان . امر به معروف و نهی از منکر ، در صورتی که ممکن باشد و بیم بر جان نرود ، واجب است . ایمان گزاردن امانت است و دوری کردن از همه گناهان بزرگ ، و شناختِ به دل است و اقرار کردن با زبان و عمل با ارکان (اعضا) .
ر . ک : ص 67 (حدیثی جامع در باره حقیقت ایمان و اسلام و تفاوت های آن دو).
.
1- .اسلام و ایمان و کفر را از آن رو، به خانه مانند کرده است که هر یک از اینها برای دارنده اش ، به سان دژی است که به آن وارد و از آن خارج می شود (الوافی : ج 3 ص 19) . بعضی وجه شبه را به هم پیوستگی اجزا دانسته اند ، چنان که خانه دارای سقف و دیوار و در است و همه آنها به هم ارتباط و پیوستگی دارند .
ص: 64
ه الإِیمانُ إقرارٌ وعَمَلٌ ونِیَّهٌ وَالإِسلامُ إقرارٌ وعَمَلٌالإمام الصادق علیه السلام :الإِیمانُ إقرارٌ وعَمَلٌ ونِیَّهٌ ، وَالإِسلامُ إقرارٌ وعَمَلٌ . (1)
عنه علیه السلام فی صِفَهِ الإِسلامِ :فَرقُ ما بَینَ المُسلِمِ وَالمُؤمِنِ ، أنَّ المُسلِمَ إنَّما یَکونُ مُؤمِنا أن یَکونَ مُطیعا فِی الباطِنِ مَعَ ما هُوَ عَلَیهِ فِی الظّاهِرِ ، فَإِذا فَعَلَ ذلِکَ بِالظّاهِرِ کانَ مُسلِما ، وإذا فَعَلَ ذلِکَ بِالظّاهِرِ وَالباطِنِ بِخُضوعٍ وتَقَرُّبٍ بِعِلمٍ کانَ مُؤمِنا ، فَقَد یَکونُ العَبدُ مُسلِما ولا یَکونُ مُؤمِنا إلّا وهُوَ مُسلِمٌ . (2)
و الإِسلامُ عَلانِیَهٌ وَالإِیمانُ فِی القَلبِتفسیر الثعلبی :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : الإِیمانُ سِرٌّ وأشارَ إلی صَدرِهِ وَالإِسلامُ عَلانِیَهٌ . (3)
.
1- .تحف العقول : ص 370 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 253 ح 116 .
2- .تحف العقول : ص 330 ، بحارالأنوار : ج 68 ص 278 ح 31 .
3- .تفسیر الثعلبی : ج 1 ص 145 ؛ مجمع البیان : ج 1 ص 122 .
ص: 65
ه - ایمان ، اقرار و کردار و نیّت است ، و اسلام ، اقرار و کردار
و - اسلام آشکار است، و ایمان در دل
ه ایمان ، اقرار و کردار و نیّت است ، و اسلام ، اقرار و کردارامام صادق علیه السلام :ایمان ، اقرار و کردار و نیّت است ؛ ولی اسلام ، اقرار و کردار است .
امام صادق علیه السلام در وصف اسلام :فرق میان مسلمان و مؤمن ، این است که مسلمان آن گاه مؤمن است که در درون [و دل خود] ، فرمان بردار چیزی باشد که در برون ، بر آن است . پس هر گاه در برون چنین کند، مسلمان است و هر گاه در برون و درون و با خضوع و تقرّب ، آگاهانه چنین کند ، مؤمن است . پس گاه ، بنده مسلمان است [و مؤمن نیست] ؛ ولی اگر مؤمن باشد ، حتما مسلمان نیز هست .
و اسلام ، آشکار است، و ایمان ، در دلتفسیر الثعلبی :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «ایمان ، درونی است» و به سینه اش اشاره فرمود [و افزود :] «و اسلام ، بیرونی» .
.
ص: 66
مسند ابن حنبل عن أنس :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : الإِسلامُ عَلانِیَهٌ وَالإِیمانُ فِی القَلبِ . قالَ : ثُمَّ یُشیرُ بِیَدِهِ إلی صَدرِهِ ثَلاثَ مَرّاتٍ . قالَ : ثُمَّ یَقولُ : التَّقوی هاهُنا ، التَّقوی هاهُنا . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ مَحَلَّ الإِیمانِ الجَنانُ وسَبیلَهُ الاُذُنانِ . (2)
ز الأَحکامُ عَلَی الإِسلامِ وَالثَّوابُ عَلَی الإِیمانِالإمام الصادق علیه السلام :الإِسلامُ یُحقَنُ بِهِ الدَّمُ ، وتُؤَدّی بِهِ الأَمانَهُ ، وتُستَحَلُّ بِهِ الفُروجُ؛ وَالثَّوابُ عَلَی الإِیمانِ . (3)
عنه علیه السلام :إنَّ الإِسلامَ قَبلَ الإِیمانِ وعَلَیهِ یَتَوارَثونَ ویَتَناکَحونَ، وَالإِیمانُ عَلَیهِ یُثابونَ. (4)
راجع : ص 56 ح 53 .
1 / 3حَدیثٌ جامِعٌ فی حَقیقَهِ الإِیمانِ وَالإِسلامِ وفُروقِهِماتحف العقول عن الإمام الصادق علیه السلام أنَّهُ دَخَلَ عَلَیهِ رَجُلٌ فَقالَ علیه السلام لَهُ :مِمَّنِ الرَّجُلُ ؟ فَقالَ : مِن مُحِبّیکُم ومَوالیکُم ، فَقالَ لَهُ جَعفَرٌ علیه السلام : لا یُحِبُّ اللّهَ عَبدٌ (5) حَتّی یَتَوَلّاهُ ولا یَتَوَلّاهُ حَتّی یوجِبَ لَهُ الجَنَّهَ . ثُمَّ قالَ لَهُ مِن أیِّ مُحِبّینا أنتَ ؟ فَسَکَتَ الرَّجُلُ ، فَقالَ لَهُ سَدیرٌ : وکَم مُحِبّوکُم یَابنَ رَسولِ اللّهِ ؟ فَقالَ : عَلی ثَلاثِ طَبَقاتٍ : طَبَقَهٍ أحَبّونا فِی العَلانِیَهِ ولَم یُحِبّونا فِی السِّرِّ ، وطَبَقَهٍ یُحِبّونا فِی السِّرِّ ولَم یُحِبّونا فِی العَلانِیَهِ ، وطَبَقَهٍ یُحِبّونا فِی السِّرِّ وَالعَلانِیَهِ ، هُمُ النَّمَطُ (6) الأَعلی ، شَرِبوا مِنَ العَذبِ الفُراتِ ، وعَلِموا تَأویلَ الکِتابِ وفَصلَ الخِطابِ وسَبَبَ الأَسبابِ ، فَهُمُ النَّمَطُ الأَعلی ، الفَقرُ وَالفاقَهُ وأنواعُ البَلاءِ أسرَعُ إلَیهِم مِن رَکضِ الخَیلِ ، مَسَّتهُمُ البَأساءُ وَالضَّرّاءُ وزُلزِلوا وفُتِنوا ، فَمِن بَینِ مَجروحٍ ومَذبوحٍ ، مُتَفَرِّقینَ فی کُلِّ بِلادٍ قاصِیَهٍ ، بِهِم یَشفِی اللّهُ السَّقیمَ ویُغنِی العَدیمَ ، وبِهِم تُنصَرونَ ، وبِهِم تُمطَرونَ ، وبِهِم تُرزَقونَ ، وهُمُ الأَقَلّونَ عَدَدا ، الأَعظَمونَ عِندَ اللّهِ قَدرا وخَطَرا . وَالطَّبَقَهُ الثّانِیَهُ النَّمَطُ الأَسفَلُ ، أحَبّونا فِی العَلانِیَهِ وساروا بِسیرَهِ المُلوکِ ، فَأَلسِنَتُهُم مَعَنا وسُیوفُهُم عَلَینا . وَالطَّبَقَهُ الثّالِثَهُ النَّمَطُ الأَوسَطُ ، أحَبّونا فِی السِّرِّ ولَم یُحِبّونا فِی العَلانِیَهِ ، ولَعَمری لَئِن کانوا أحَبّونا فِی السِّرِّ دونَ العَلانِیَهِ ، فَهُمُ الصَّوّامونَ بِالنَّهارِ ، القَوّامونَ بِاللَّیلِ ، تَری أثَرَ الرَّهبانِیَّهِ فی وُجوهِهِم ، أهلُ سِلمٍ وَانقِیادٍ . قالَ الرَّجُلُ : فَأَنَا مِن مُحِبّیکُم فِی السِّرِّ وَالعَلانِیَهِ . قالَ جَعفَرٌ علیه السلام : إنَّ لِمُحِبّینا فِی السِّرِّ وَالعَلانِیَهِ عَلاماتٍ یُعرَفونَ بِها . قالَ الرَّجُلُ : وما تِلکَ العَلاماتُ ؟ قالَ علیه السلام : تِلکَ خِلالٌ أوَّلُها أنَّهُم عَرَفُوا التَّوحیدَ حَقَّ مَعرِفَتِهِ ، وأحکَموا عِلمَ تَوحیدِهِ ، وَالإِیمانُ بَعدَ ذلِکَ بِما هُوَ وما صِفَتُهُ . ثُمَّ عَلِموا حُدودَ الإِیمانِ وحَقائِقَهُ وشُروطَهُ وتَأویلَهُ. قالَ سَدیرٌ: یَابنَ رَسولِ اللّهِ ما سَمِعتُکَ تَصِفُ الإِیمانَ بِهذِهِ الصِّفَهِ. قالَ : نَعَم یا سَدیرُ ، لَیسَ لِلسّائِلِ أن یَسأَلَ عَنِ الإِیمانِ ما هُوَ حَتّی یَعلَمَ الإِیمانَ بِمَن ؟ قالَ سَدیرٌ : یَابنَ رَسولِ اللّهِ ، إن رَأَیتَ أن تُفَسِّرَ ما قُلتَ ؟ قالَ الصّادِقُ علیه السلام : مَن زَعَمَ أنَّهُ یَعرِفُ اللّهَ بِتَوَهُّمِ القُلوبِ فَهُوَ مُشرِکٌ ، ومَن زَعَمَ أنَّهُ یَعرِفُ اللّهَ بِالاِسمِ دونَ المَعنی فَقَد أقَرَّ بِالطَّعنِ ، لِأَنَّ الاِسمَ مُحدَثٌ ، ومَن زَعَمَ أنَّهُ یَعبُدُ الاِسمَ وَالمَعنی فَقَد جَعَلَ مَعَ اللّهِ شَریکا ، ومَن زَعَمَ أنَّهُ یَعبُدُ المَعنی بِالصِّفَهِ لا بِالإِدراکِ فَقَد أحالَ عَلی غائِبٍ ، ومَن زَعَمَ أنَّهُ یَعبُدُ الصِّفَهَ وَالمَوصوفَ فَقَد أبطَلَ التَّوحیدَ ، لِأَنَّ الصِّفَهَ غَیرُ المَوصوفِ ، ومَن زَعَمَ أنَّهُ یُضیفُ المَوصوفَ إلَی الصِّفَهِ فَقَد صَغَّرَ بِالکَبیرِ ، وما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدرِهِ . قیلَ لَهُ : فَکَیفَ سَبیلُ التَّوحیدِ ؟ قالَ علیه السلام : بابُ البَحثِ مُمکِنٌ ، وطَلَبُ المَخرَجِ مَوجودٌ ، إنَّ مَعرِفَهَ عَینِ الشّاهِدِ قَبلَ صِفَتِهِ ، ومَعرِفَهَ صِفَهِ الغائِبِ قَبلَ عَینِهِ ، قیلَ : وکَیفَ نَعرِفُ عَینَ الشّاهِدِ قَبلَ صِفَتِهِ ؟ قالَ علیه السلام : تَعرِفُهُ وتَعلَمُ عِلمَهُ وتَعرِفُ نَفسَکَ بِهِ ، ولا تَعرِفُ نَفسَکَ بِنَفسِکَ مِن نَفسِکَ ، وتَعلَمُ أنَّ ما فیهِ لَهُ وبِهِ ، کَما قالوا لِیوسُفَ : «أَءِنَّکَ لَأَنتَ یُوسُفُ قَالَ أَنَا یُوسُفُ وَ هَذَا أَخِی» (7) فَعَرَفوهُ بِهِ ولَم یَعرِفوهُ بِغَیرِهِ ، ولا أثبَتوهُ مِن أنفُسِهِم بِتَوَهُّمِ القُلوبِ ، أما تَرَی اللّهَ یَقولُ : «مَّا کَانَ لَکُمْ أَن تُنبِتُواْ شَجَرَهَا» (8) یَقولُ : لَیسَ لَکُم أن تَنصِبوا إماما مِن قِبَلِ أنفُسِکُم ، تُسَمّونَهُ مُحِقّا بِهَوی أنفُسِکُم وإرادَتِکُم ...
.
1- .مسند ابن حنبل : ج 4 ص 271 ح 12384 ، مسند أبی یعلی : ج 3 ص 228 ح 2916 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 7 ص 211 ح 1 ، کنز العمّال : ج 1 ص33 ح 44 .
2- .غرر الحکم : ج 2 ص 511 ح 3472 .
3- .الکافی : ج 2 ص 24 ح 1 وج 2 ص 25 ح 6 ، المحاسن : ج 1 ص 443 ح 1027 کلّها عن القاسم الصیرفی شریک المفضّل ، بحارالأنوار : ج 68 ص243 ح 3 .
4- .الکافی: ج 1 ص 173 ح 4 ، الإرشاد : ج 2 ص 198 ، الاحتجاج : ج 2 ص 281 ح 241 ، إعلام الوری : ج 1 ص 533 کلّها عن یونس بن یعقوب ،بحارالأنوار : ج 68 ص 264 ح 21 .
5- .فی بحار الأنوار : «لا یحبّ اللّه ُ عبدا» .
6- .النَّمَطُ : الصنف والنوع (المصباح المنیر : ص 626 «نمط») .
7- .یوسف : 90 .
8- .النمل : 60 .
ص: 67
ز - احکام بر پایه اسلام اند و پاداش بر پایه ایمان
1 / 3 حدیثی جامع درباره حقیقت ایمان و اسلام و تفاوت های آن دو
اشاره
مسند ابن حنبل به نقل از اَنس :پیامبر خدا می فرمود : «اسلام ، امری بیرونی است؛ ولی ایمان ، در دل است» . سپس سه بار با دستش به سینه خود اشاره می کرد و می فرمود : «تقوا این جاست ، تقوا این جاست» .
امام علی علیه السلام :جایگاه ایمان ، دل است و راه آن هم گوش هاست .
ز احکام بر پایه اسلام اند و پاداش بر پایه ایمان استامام صادق علیه السلام :به واسطه اسلام ، خون [شخص] محفوظ می ماند ، امانت ادا می گردد و زناشویی حلال می شود ؛ ولی پاداش بر پایه ایمان است .
امام صادق علیه السلام :اسلام ، پیش از ایمان است ، و بر پایه اسلام است که از یکدیگر ارث می برند و زناشویی می کنند ؛ امّا بر پایه ایمان است که پاداش داده می شوند .
ر . ک : ص 57 ح 53
حدیثی جامع در باره حقیقت ایمان و اسلام و تفاوت های آن دو1 / 3تحف العقول :امام صادق علیه السلام به مردی که نزد ایشان آمد ، فرمود : «آقا که باشند ؟». گفت : از دوستداران و طرفداران شما هستم . امام صادق علیه السلام به او فرمود : «هیچ بنده ای خدا را دوست نمی دارد، (1) مگر آن که خداوند ، او را تحت ولایت [و حمایت] خود گرفته باشد و هر گاه او را تحت ولایت خود بگیرد ، بهشت را بر وی واجب می سازد» . سپس به او فرمود : «تو از کدامین دوستداران ما هستی؟». مرد خاموش ماند . سَدیر به ایشان گفت : مگر دوستداران شما چند دسته اند ، ای پسر پیامبر خدا ؟ فرمود : «سه دسته : دسته ای ما را در ظاهر دوست دارند و در باطن دوستمان نمی دارند ، دسته ای ما را در باطن دوست دارند و در ظاهر دوستمان نمی دارند ، و دسته ای در باطن و ظاهر ، هر دو ، دوستمان می دارند . اینان رده برترند ؛ از چشمه شیرین و گوارا نوشیده اند ، تأویل کتاب و فصل الخطاب و سبب سبب ها را می دانند . پس رده برترند . فقر و بینوایی و انواع گرفتاری ها تندتر از تازِش اسب ، به سوی آنان می شتابد . رنج و گزند ، فرا می گیردشان و متزلزل می شوند و سختی و شکنجه می بینند . یکی زخم می خورَد و دیگری سرش از تن جدا می شود و در سرزمین های دوردست ، آواره می شوند . به واسطه آنان است که خداوند ، بیمار را شفا می بخشد و نادار را توانگر می سازد . به واسطه آنان است که نصرت الهی شامل حال شما می شود . به برکت وجود آنان است که باران بر شما می بارد و به واسطه آنان است که روزی داده می شوید . آنان در شمار، کمترین اند؛ امّا نزد خداوند ، پر قدر و ارج ترین اند . دسته دوم ، رده پایین اند . ما را در ظاهر دوست دارند ؛ امّا [در عمل] به شیوه شاهان رفتار می کنند . زبان هایشان با ماست و شمشیرهایشان بر ما . دسته سوم ، رده میانه اند . در باطن ، ما را دوست می دارند ؛ ولی در ظاهر ، دوستمان نمی دارند . به جان خودم سوگند که اگر اینان [به راستی] در باطن ، ما را دوست داشته باشند، روزه دارانِ روز و عبادتگران شب خواهند بود و نشان عبادت پیشگی را در چهره هایشان می بینی، و تسلیم و فرمان بردار [ما] هستند» . آن مرد گفت : پس من از دوستداران باطنی و ظاهریِ شما هستم . امام صادق علیه السلام فرمود : «دوستداران باطنی و ظاهریِ ما نشانه هایی دارند که با آنها شناخته می شوند» . مرد گفت : آن نشانه ها چیست؟ امام صادق علیه السلام فرمود : «چند چیز است : نخستین آنها ، این است که ایشان یگانگیِ خداوند را چنان که باید، شناخته اند و علم توحیدش را استوار ساخته اند و آن گاه ، به چیستیِ او و چگونگی اش ایمان آورده اند و سپس مرزهای ایمان و حقایق و شروط و تأویل آن را دانسته اند» . سدیر گفت : ای فرزند پیامبر خدا ! من از شما نشنیده بودم که ایمان را چنین وصف کنید . فرمود : «بله ، ای سدیر ! پرسنده را نشاید که از چیستی ایمان بپرسد ، تا آن که [نخست ]بداند ایمان به چه کسی است». سدیر گفت : ای فرزند پیامبر خدا ! اگر صلاح می دانید ، آنچه را فرمودید ، شرح دهید . امام صادق علیه السلام فرمود : «کسی که می پندارد خدا را با توهّم دل می شناسد ، مشرک است . کسی که می پندارد خدا را به نام و بدون معنا [و حقیقت] می شناسد ، به طعن [در حدوث خداوند] اعتراف کرده است؛ (2) زیرا نام ، حادث است . کسی که می پندارد نام و معنا را می پرستد ، با خداوند ، شریک قرار داده است . کسی که می پندارد معنا را با صفت و نه با ادراک می پرستد ، به موجودی غایب ، حوالت داده است. (3) کسی که می پندارد صفت و موصوف را می پرستد ، توحید را باطل ساخته است ؛ زیرا صفت ، غیر از موصوف است ، و کسی که می پندارد موصوف را به صفت اضافه می کند ، بزرگ را کوچک ساخته است . اینان خدا را چنان که باید و شاید ، نشناخته اند» . به ایشان گفته شد : پس راهِ رسیدن به توحید چیست؟ فرمود : «باب جستجو باز است ، و راه خروج [از بن بست و شبهات] ، موجود است . شناختِ عین موجودِ حاضر ، پیش از [شناخت] صفت اوست و شناخت صفت موجود غایب ، مقدّم بر [شناخت] عین اوست» . گفته شد : چگونه عینِ موجودِ حاضر را پیش از صفتش بشناسیم؟ فرمود : «او را می شناسی و علمش را می دانی و خودت را نیز به وسیله او می شناسی ، نه این که خودت را به وسیله خودت و از خودت بشناسی ، و می دانی که آنچه در اوست ، از آنِ او و قائم به اوست ، چنان که [برادران یوسف علیه السلام ] به یوسف گفتند : «راستی تو یوسفی؟ گفت : من یوسفم و این هم برادر من است» . پس یوسف را به خودِ او شناختند ، نه به واسطه غیر او ، و از پیشِ خود و با توهّم دل ، او را اثبات نکردند . نمی بینی که خداوند می فرماید : «کار شما نبود که درختانِ آن را برویانید » ؟ می فرماید : شما را نسزد که امامی از پیشِ خود نصب کنید و به دلخواه و خواست خود ، او را بر حق بنامید» ... .
.
1- .در بحار الأنوار آمده است : «خداوند ، هیچ بنده ای را دوست ندارد ، مگر ...» .
2- .یعنی: عیب «حدوث» را به خدا نسبت داده است .
3- .یعنی: خدای غایبی را ثابت دانسته و عبادت کرده است ، در حالی که خداوند ، غایب نیست .
ص: 68
. .
ص: 69
. .
ص: 70
[أ صِفَهُ الإِیمانِ]قالَ علیه السلام : مَعنی صِفَهِ الإِیمانِ ، الإِقرارُ وَالخُضوعُ للّهِِ بِذُلِّ الإِقرارِ وَالتَّقَرُّبُ إلَیهِ بِهِ ، وَالأَداءُ لَهُ بِعِلمِ کُلِّ مَفروضٍ مِن صَغیرٍ أو کَبیرٍ ، مِن حَدِّ التَّوحیدِ فَما دونَهُ إلی آخِرِ بابٍ مِن أبوابِ الطّاعَهِ أوَّلاً فَأَوَّلاً ، مَقرونٌ ذلِکَ کُلُّهُ بَعضُهُ إلی بَعضٍ مَوصولٌ بَعضُهُ بِبَعضٍ . فَإِذا أدَّی العَبدُ ما فُرِضَ عَلَیهِ مِمّا وَصَلَ إلَیهِ عَلی صِفَهِ ما وَصَفناهُ ، فَهُوَ مُؤمِنٌ مُستَحِقٌّ لِصِفَهِ الإِیمانِ ، مُستَوجِبٌ لِلثَّوابِ ، وذلِکَ أنَّ مَعنی جُملَهِ الإِیمانِ الإِقرارُ ، ومَعنَی الإِقرارِ التَّصدیقُ بِالطّاعَهِ ، فَلِذلِکَ ثَبَتَ أنَّ الطّاعَهَ کُلَّها صَغیرَها وکَبیرَها مَقرونَهٌ بَعضُها إلی بَعضٍ ، فَلا یَخرُجُ المُؤمِنُ مِن صِفَهِ الإِیمانِ إلّا بِتَرکِ مَا استَحَقَّ أن یَکونَ بِهِ مُؤمِنا ، وإنَّمَا استَوجَبَ وَاستَحَقَّ اسمَ الإِیمانِ ومَعناهُ بِأَداءِ کِبارِ الفَرائِضِ مَوصولَهً ، وتَرکِ کِبارِ المَعاصی وَاجتِنابِها . وإن تَرَکَ صِغارَ الطّاعَهِ وَارتَکَبَ صِغارَ المَعاصی ، فَلَیسَ بِخارِجٍ مِنَ الإِیمانِ ولا تارِکٍ لَهُ ، ما لَم یَترُک شَیئا مِن کِبارِ الطّاعَهِ ولَم یَرتَکِب شَیئاً مِن کِبارِ المَعاصی ، فَما لَم یَفعَل ذلِکَ فَهُوَ مُؤمِنٌ لِقَولِ اللّهِ : «إِن تَجْتَنِبُواْ کَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَنُدْخِلْکُم مُّدْخَلاً کَرِیمًا» (1) یَعنِی المَغفِرَهَ ما دونَ الکَبائِرِ ، فَإِن هُوَ ارتَکَبَ کَبیرَهً مِن کَبائِرِ المَعاصی ، کانَ مَأخوذا بِجَمیعِ المَعاصی صِغارِها وکِبارِها ، مُعاقَبا عَلَیها مُعَذَّبا بِها ، فَهذِهِ صِفَهُ الإِیمانِ وصِفَهُ المُؤمِنِ المُستَوجِبِ لِلثَّوابِ .
.
1- .النساء : 31 .
ص: 71
الف - تعریف ایمان
[الف تعریف ایمان]امام صادق علیه السلام فرمود : «معنای ایمان ، عبارت است از : اقرار با زبان به خدا و کرنش در برابر او و تقرّب جستن به او به وسیله آن ، و گزاردن آگاهانه هر وظیفه ای ، از کوچک و بزرگ ، برای او : از توحید گرفته به پایین ، تا آخرین باب از ابواب طاعت ، یکی پس از دیگری ، همراه هم و پیوسته به هم . پس هر گاه بنده آنچه را بر او واجب گشته و به او رسیده است ، به نحوی که وصفش کردیم ، به جای آورَد، او مؤمن است و شایسته وصف ایمان و سزاوار پاداش خواهد بود . این از آن روست که معنای کلّیِ ایمان ، اقرار است و معنای اقرار ، سر در طاعت نهادن . پس ثابت شد که همه اقسام طاعت ، کوچک و بزرگش ، به یکدیگر پیوسته اند . بنا بر این ، مؤمن از مؤمن بودن خارج نمی شود ، مگر با ترک آنچه به سبب آن ، سزامند مؤمن بودن است ، و آنچه هم در واقع ، او را مستوجب و سزامند نام و حقیقت ایمان می کند ، به جا آوردنِ پیوسته وظایف بزرگ است و فرو نهادن گناهان بزرگ و دوری کردن از آنها . امّا اگر طاعت های کوچک را ترک کند و گناهان کوچک را مرتکب شود ، از ایمان خارج نمی شود و تا زمانی که چیزی از طاعت های بزرگ را ترک نکند و گناه کبیره ای به جا نیاورد ، ترک ایمان نکرده است. پس تا زمانی که این کار را نکرده باشد، مؤمن است ، به دلیل این سخن خداوند : «اگر از گناهان بزرگی که از آنها نهی می شوید ، دوری بورزید ، بدی های شما را می پوشانیم و شما را به مقام ارجمندی در می آوریم» ، یعنی آمرزش گناهان غیر کبیره . و اگر مرتکب گناه کبیره ای شود ، برای همه گناهان ، از کوچک و بزرگ ، مؤاخذه می گردد و بر همه آنها کیفر و عذاب می شود . این بود وصف ایمان و وصف مؤمن که سزاوار پاداش است .
.
ص: 72
[ب صِفَهُ الإِسلامِ]وأمّا مَعنی صِفَهِ الإِسلامِ ، فَهُوَ الإِقرارُ بِجَمیعِ الطّاعَهِ الظّاهِرِ الحُکمِ وَالأَداءِ لَهُ ، فَإِذا أقَرَّ المُقِرُّ بِجَمیعِ الطّاعَهِ فِی الظّاهِرِ مِن غَیرِ العَقدِ عَلَیهِ بِالقُلوبِ ، فَقَدِ استَحَقَّ اسمَ الإِسلامِ ومَعناهُ ، وَاستَوجَبَ الوِلایَهَ الظّاهِرَهَ وإجازَهَ شَهادَتِهِ وَالمَواریثَ ، وصارَ لَهُ ما لِلمُسلِمینَ وعَلَیهِ ما عَلَی المُسلِمینَ فَهذِهِ صِفَهُ الإِسلامِ ، وفَرقُ ما بَینَ المُسلِمِ وَالمُؤمِنِ ، أنَّ المُسلِمَ إنَّما یَکونُ مُؤمِنا أن یَکونَ مُطیعا فِی الباطِنِ مَعَ ما هُوَ عَلَیهِ فِی الظّاهِرِ ، فَإِذا فَعَلَ ذلِکَ بِالظّاهِرِ کانَ مُسلِماً ، وإذا فَعَلَ ذلِکَ بِالظّاهِرِ وَالباطِنِ بِخُضوعٍ وتَقَرُّبٍ بِعِلمٍ کانَ مُؤمِنا ، فَقَد یَکونُ العَبدُ مُسلِما ولا یَکونُ مُؤمِنا إلّا وهُوَ مُسلِمٌ .
.
ص: 73
ب - تعریف اسلام
[ب تعریف اسلام]امّا معنای اسلام ، عبارت است از : اقرار به هر طاعتی که حکمِ ظاهر است و به جا آوردن آن . پس هر گاه شخصی به هر طاعتی در ظاهر اقرار کند اگر چه در دل ، بدان معتقد نباشد ، سزاوار نام و معنای اسلام است و بایسته دوستیِ ظاهری است . [ پذیرفتنِ] گواهی او جایز است ، ارث می برد و هر حق و وظیفه ای را که مسلمانان دارند، او نیز دارد . این است وصف [و معنای] اسلام . فرق میان مسلمان و مؤمن ، این است که مسلمان ایمان دارد که باید از آنچه در ظاهر بدان اعتراف دارد ، در باطن نیز فرمان بردار باشد . پس هر گاه در ظاهر چنین باشد ، مسلمان است و هر گاه در ظاهر و باطن ، از سر خضوع و به قصد تقرّب [به خدا] و آگاهانه فرمان بردار باشد ، مؤمن است . بنا بر این ، ممکن است بنده فقط مسلمان باشد [و مؤمن نباشد] ؛ امّا اگر مؤمن باشد ، حتما مسلمان نیز هست .
.
ص: 74
[ج صِفَهُ الخُروجِ مِنَ الإِیمانِ]وقَد یَخرُجُ مِنَ الإِیمانِ بِخَمسِ جِهاتٍ مِنَ الفِعلِ ، کُلُّها مُتَشابِهاتٌ مَعروفاتٌ : الکُفرُ ، وَالشِّرکُ ، وَالضَّلالُ ، وَالفِسقُ ، ورُکوبُ الکَبائِرِ . فَمَعنَی الکُفرِ کُلُّ مَعصِیَهٍ عَصَی اللّهَ بِها بِجِهَهِ الجَحدِ وَالإِنکارِ وَالاِستِخفافِ وَالتَّهاوُنِ فی کُلِّ ما دَقَّ وجَلَّ ، وفاعِلُهُ کافِرٌ ، ومَعناهُ مَعنی کُفرٍ مِن أیِّ مِلَّهٍ کانَ ومِن أیِّ فِرقَهٍ کانَ ، بَعدَ أن تَکونَ مِنهُ مَعصِیَهٌ بِهذِهِ الصِّفاتِ فَهُوَ کافِرٌ . ومَعنَی الشِّرکِ کُلُّ مَعصِیَهٍ عَصَی اللّهَ بِها بِالتَّدَیُّنِ فَهُوَ مُشرِکٌ صَغیرَهً کانَتِ المَعصِیَهُ أو کَبیرَهً ، فَفاعِلُها مُشرِکٌ . ومَعنَی الضَّلالِ الجَهلُ بِالمَفروضِ ، وهُوَ أن یَترُکَ کَبیرَهً مِن کبائِرِ الطَّاعَهِ الَّتی لا یَستَحِقُّ العَبدُ الإِیمانَ إلّا بِها بَعدَ وُرودِ البَیانِ فیها وَالاِحتِجاجِ بِها ، فَیَکونُ التّارِکُ لَها تارِکاً بِغَیرِ جِهَهِ الإِنکارِ ، وَالتَّدَیُّنِ بِإِنکارِها وجُحودِها ولکِن یَکونُ تارِکاً عَلی جِهَهِ التَّوانی وَالإِغفالِ وَالاِشتِغالِ بِغَیرِها ، فَهُوَ ضالٌّ مُتَنَکِّبٌ عَن طَریقِ الإِیمانِ ، جاهِلٌ بِهِ خارِجٌ مِنهُ ، مُستَوجِبٌ لِاسمِ الضَّلالَهِ ومَعناها ما دامَ بِالصِّفَهِ الَّتی وَصَفناهُ بِها ، فَإِن کانَ هُوَ الَّذی مالَ بِهَواهُ إلی وَجهٍ مِن وُجوهِ المَعصِیَهِ بِجِهَهِ الجُحودِ وَالاِستِخفافِ وَالتَّهاوُنِ کَفَرَ ، وإن هُوَ مالَ بِهَواهُ إلَی التَّدَیُّنِ بِجِهَهِ التَّأویلِ وَالتَّقلیدِ وَالتَّسلیمِ وَالرِّضا بِقَولِ الآباءِ وَالأَسلافِ فَقَد أشرَکَ ، وقَلَّما یَلبَثُ الإِنسانُ عَلی ضَلالَهٍ حَتّی یَمیلَ بِهَواهُ إلی بَعضِ ما وَصَفناهُ مِن صِفَتِهِ . ومَعنَی الفِسقِ فَکُلُّ مَعصِیَهٍ مِنَ المَعاصِی الکِبارِ ، فَعَلَها فاعِلٌ أو دَخَلَ فیها داخِلٌ بِجِهَهِ اللَّذَّهِ وَالشَّهوَهِ وَالشَّوقِ الغالِبِ فَهُوَ فِسقٌ ، وفاعِلُهُ فاسِقٌ خارِجٌ مِنَ الإِیمانِ بِجِهَهِ الفِسقِ ، فَإِن دامَ فی ذلِکَ حَتّی یَدخُلَ فی حَدِّ التَّهاوُنِ وَالاِستِخفافِ ، فَقَد وَجَبَ أن یَکونَ بِتَهاوُنِهِ وَاستِخفافِهِ کافِرا . ومَعنی راکِبِ الکَبائِرِ الَّتی بِها یَکونُ فَسادُ إیمانِهِ ، فَهُوَ أن یَکونَ مُنهَمِکا عَلی کَبائِرِ المَعاصی بِغَیرِ جُحودٍ ولا تَدَیُّنٍ ولا لَذَّهٍ ولا شَهوَهٍ ، ولکِن مِن جِهَهِ الحَمِیَّهِ وَالغَضَبِ ، یُکثِرُ القَذفَ وَالسَّبَّ وَالقَتلَ ، وأخذَ الأَموالِ وحَبسَ الحُقوقِ وغَیرَ ذلِکَ مِنَ المَعاصِی الکَبائِرِ الَّتی یَأتیها صاحِبُها بِغَیرِ جِهَهِ اللَّذَّهِ ، ومِن ذلِکَ الأَیمانُ الکاذِبَهُ وأخذُ الرِّبا وغَیرُ ذلِکَ ، الَّتی یَأتیها مَن أتاها بِغَیرِ استِلذاذٍ ، وَالخَمرُ وَالزِّنا وَاللَّهوُ ، فَفاعِلُ هذِهِ الأَفعالِ کُلِّها مُفسِدٌ لِلإِیمانِ خارِجٌ مِنهُ ، مِن جِهَهِ رُکوبِهِ الکَبیرَهَ عَلی هذِهِ الجِهَهِ ، غَیرُ مُشرِکٍ ولا کافِرٍ ولا ضالٍّ ، جاهِلٌ عَلی ما وَصَفناهُ مِن جِهَهِ الجَهالَهِ ، فَإِن هُوَ مالَ بِهَواهُ إلی أنواعِ ما وَصَفناهُ مِن حَدِّ الفاعِلینَ کانَ مِن صِنفِهِ . (1)
.
1- .تحف العقول : ص 325 ، بحار الأنوار : ج 68 ص 275 ح 31 .
ص: 75
ج - چگونگیِ خارج شدن از ایمان
[ج چگونگیِ خارج شدن از ایمان]مؤمن با یکی از پنج کار که همگی مانند هم و معروف اند از ایمان خارج می شود : کفر ، شرک ، گم راهی ، فسق ، و ارتکاب گناهان کبیره . معنای کفر : هر معصیتی است که انسان با آن ، خدا را نافرمانی کند ، از سرِ نفی و انکار و سبک شمردن و حقیر دانستن هر تکلیف ریز و درشتی ، و مرتکب آن ، کافر است . این ، معنای کفر است . از هر کیشی و از هر فرقه ای که باشد، اگر معصیتی با این ویژگی ها چگونگی از او سر زند ، کافر است . معنای شرک : هر معصیتی است که شخص ، از سر اعتقاد، با آن ، خدا را نافرمانی کند . چنین شخصی مشرک است ، خواه آن معصیت ، خرد باشد یا بزرگ. در هر حال ، او مشرک است . معنای گم راهی : جهل به وظیفه و تکلیف است؛ یعنی این که شخصی یکی از طاعت های بزرگ را که بنده جز با انجام دادن آن سزاوار ایمان نیست، پس از آمدن بیان و اقامه دلیل در باره آن ، ترک گوید که در این صورت، ترک آن طاعت از سوی او ، از سرِ انکار آن و اعتقاد به انکار و نفی آن نیست ؛ بلکه از روی سستی و غفلت و سرگرم شدن به کار دیگری ، آن را ترک کرده است . چنین کسی گم راه است و از راه ایمان منحرف گشته ، و ندانسته از راه خارج شده است و تا زمانی که بر این وصفی باشد که گفتیم ، سزامند نام و حقیقت گم راهی است . بنا بر این ، اگر انسان از سر نفی و استخفاف (خوارشماری) و حقیر دانستن ، به یکی از گونه های نافرمانی گروید ، کافر است و اگر از سر تأویل و تقلید و گردن نهان و پذیرفتن عقیده نیاکان و گذشتگان بدان گروید و آن را کیش خود گرفت، مشرک است. کسی که در گم راهی است ، دیری نمی پاید که به یکی از این دو که وصفش کردیم، می گراید . معنای فسق : هر گناهی از گناهان بزرگ است که شخص ، از روی لذّتجویی و شهوت و چیره آمدن هوس ، آن را انجام دهد یا به آن وارد شود . این ، فسق است و مرتکب آن ، فاسق است و از جهت فسقش ، از ایمان خارج است . پس اگر بر این فسق بپاید ، تا به حدّ تحقیر نمودن و استخفاف [دین و احکام آن] رسد ، به جهت تحقیر و استخفافش ، کفر او لازم می آید . و معنای ارتکاب گناهان کبیره که به سبب آنها ایمان شخص تباه می شود، این است که در گناهان کبیره فرو رود ؛ امّا نه از سر انکار یا اعتقاد یا لذّتجویی و شهوت ؛ بلکه از روی تندی و خشم ، بسیار تهمت بزند و ناسزا بگوید و بکُشد و مال مردم را بگیرد و حقوق را نپردازد و دیگر گناهان کبیره ای را انجام دهد که شخص ، آنها را با انگیزه ای غیر از لذّت ، انجام می دهد ، از جمله : سوگندهای دروغ و گرفتن ربا و مانند اینها که هر کس آنها را انجام دهد ، از روی لذّتجویی انجام نمی دهد ، و شرابخواری و زنا و لهو . انجام دهنده همه این کارها ، ایمان خود را تباه کرده و از آن خارج شده است ، از آن جهت که با این انگیزه مرتکب کبیره شده است ؛ ولی مشرک و کافر و گم راه نیست ؛ بلکه جاهل است و به وصفی که گفتیم ، از روی نادانی انجام داده است . و اگر با هوش به یکی از اقسام مرتکبانی که شرح دادیم ، بگراید ، از صنف او خواهد بود» .
.
ص: 76
1 / 4الفَرقُ بَینَ الإِیمانِ وَالیَقینِمشکاه الأنوار :سَأَلَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام الحَسَنَ وَالحُسَینَ علیهماالسلام فَقالَ لَهُما : ما بَینَ الإِیمانِ وَالیَقینِ ؟ فَسَکَتا ، فَقالَ لِلحَسَنِ : أجِب یا أبا مُحَمَّدٍ ! قالَ : بَینَهُما شِبرٌ . قالَ : وکَیفَ ذاکَ ؟ قالَ : لِأَنَّ الإِیمانَ ما سَمِعناهُ بِآذانِنا وصَدَّقناهُ بِقُلوبِنا ، وَالیَقینَ ما أبصَرناهُ بِأَعیُنِنا وَاستَدلَلنا بهِ عَلی ما غابَ عَنّا. (1)
.
1- .مشکاه الأنوار : ص 48 ح 34 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 182 ح 52 .
ص: 77
1 / 4 تفاوت ایمان و یقین
1 / 4تفاوت ایمان و یقینمشکاه الأنوار :امیر مؤمنان علیه السلام از حسن و حسین علیهماالسلام سؤال کرد : «فرق میان ایمان و یقین چیست ؟». آن دو ، خاموش ماندند . ایشان به حسن علیه السلام فرمود : «جواب بده ، ای ابو محمّد!» . حسن علیه السلام گفت : فرقشان یک وجب است . فرمود : «چگونه ؟». گفت : چون ایمان ، آن است که با گوش های خود بشنویم و با دل هایمان تصدیقش کنیم ، و یقین ، آن است که با چشمان خود ببینیم و به وسیله آن ، به آنچه از ما پنهان است ، پی ببریم .
.
ص: 78
1 / 5حَقیقَهُ الإِیمانِ وعَلائِمُهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لِکُلِّ شَیءٍ حَقیقَهٌ وما بَلَغَ عَبدٌ حَقیقَهَ الإِیمانِ حَتّی یَعلَمَ أنَّ ما أصابَهُ لَم یَکُن لِیُخطِئَهُ ، وما أخطَأَهُ لَم یَکُن لِیُصیبَهُ. (1)
الإمام الباقر علیه السلام :لا یَستَکمِلُ عَبدٌ حَقیقَهَ الإیمانِ حَتّی یَکونَ فیهِ خِصالٌ ثَلاثٌ : التَّفَقُّهُ فِی الدّینِ، وحُسنُ التَّقدیرِ فِی المَعیشَهِ وَالصَّبرُ عَلَی الرَّزایا. (2)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ثَلاثٌ مِن حَقائِقِ الإِیمانِ : الإِنفاقُ مِنَ الإِقتارِ ، وإنصافُکَ النّاسَ مِن نَفسِکَ ، وبَذلُ العِلمِ لِلمُتَعَلِّمِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :ثَلاثٌ مِنَ الإِیمانِ : الإِنفاقُ مِنَ الإِقتارِ ، وبَذلُ السَّلامِ لِلعالِمِ ، وَالإِنصافُ مِن نَفسِهِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن لَم یَأنَف مِن ثَلاثٍ فَهُوَ مُؤمِنٌ حَقّا : خِدمَهِ العِیالِ ، وَالجُلوسِ مَعَ الفُقَراءِ ، وَالأَکلِ مَعَ خادِمِهِ ، هذِهِ الأَفعالُ مِن عَلاماتِ المُؤمِنینَ الَّذینَ وَصَفَهُمُ اللّهُ فی کِتابِهِ «أُوْلَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا» (5) . (6)
.
1- .مسند ابن حنبل : ج 10 ص 417 ح 27560 ، مسند الشامیین : ج 3 ص 261 ح 2214 ، حلیه الأولیاء : ج 2 ص 12 الرقم 100 ولیس فیه «لکلّ شیء حقیقه» وکلّهاعن أبی الدرداء ، کنز العمّال : ج 1 ص 25 ح 12 .
2- .المحاسن : ج 1 ص 66 ح 11 عن سلیمان بن عمر عن الإمام الصادق علیه السلام ، تحف العقول : ص 324 عن الإمام الصادق علیه السلام وص446 عن الإمام الرضا علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 67 ص 300 ح 27 .
3- .کتاب من لایحضره الفقیه: ج 4 ص360 ح 5762 عن حماد بن عمرو وانس بن محمّد عن أبیه جمیعاعن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ،الخصال:ص125 ح 121 عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحارالأنوار: ج69ص371 ح13.
4- .مسند البزّار : ج 4 ص 232 ح 1396 ، حلیه الأولیاء : ج 1 ص 141 الرقم 22 ، مسند الشهاب : ج 2 ص 65 ح 892 کلّها عن عمّار ، صحیح البخاری : ج 1 ص 19عن عمّار من دون إسناد إلیه صلی الله علیه و آله وکلاهما نحوه ، کنز العمّال : ج 1 ص 40 ح 88 ؛ الجعفریات : ص 231 عن الإمام الکاظم عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام نحوه .
5- .الأنفال : 74 .
6- .تاریخ دمشق : ج 6 ص 29 ح 1396 ، الفردوس : ج 3 ص 629 ح 5968 کلاهما عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 1 ص 155 ح 774 .
ص: 79
1 / 5 حقیقت ایمان و نشانه های آن
1 / 5حقیقت ایمان و نشانه های آنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چیزی حقیقتی دارد ، و هیچ بنده ای به حقیقت ایمان نمی رسد ، مگر آن گاه که معتقد باشد آنچه به او رسیده ، نمی شد که نرسد ، و آنچه به او نرسیده ، امکان نداشته است که برسد .
امام باقر علیه السلام :هیچ بنده ای کاملاً به حقیقت ایمان نمی رسد ، مگر آن که سه خصلت در او باشد : فهم در دین ، حسن تدبیر در معیشت ، و شکیبایی در برابر مصائب .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز از [نشانه های] ایمانِ راستین است : انفاق کردن در تنگ دستی ، انصاف داشتن با مردم ، و آموختن علم به طالب علم .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز از ایمان است : انفاق کردن در تنگ دستی ، سلام کردن به همگان ، و انصاف داشتن .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از سه کار عار نداشته باشد ، او مؤمن حقیقی است : خدمت کردن به خانواده ، نشستن با تهی دستان ، و غذا خوردن با خدمتکارش . این کارها از نشانه های مؤمنانی است که خداوند در کتابش آنها را چنین وصف فرموده است : «آنان ، همان مؤمنان حقیقی اند» .
.
ص: 80
عنه صلی الله علیه و آله :سَبعَهٌ مَن کُنَّ فیهِ فَقَدِ استَکمَلَ حَقیقَهَ الإِیمانِ وأبوابُ الجَنَّهِ مُفَتَّحَهٌ لَهُ : مَن أسبَغَ وُضوءَهُ ، وأحسَنَ صَلاتَهُ، وأدّی زَکاهَ مالِهِ ، وکَفَّ غَضَبَهُ ، وسَجَنَ لِسانَهُ ، وَاستَغفَرَ لِذَنبِهِ ، وأدَّی النَّصیحَهَ لِأَهلِ بَیتِ نَبِیِّهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :سِتٌّ مَن کُنَّ فیهِ کانَ مُؤمِنا حَقّا : إسباغُ الوُضوءِ ، ومُبادَرَهُ الصَّلاهِ فی یَومِ دَجنٍ (2) ، وکَثرَهُ الصَّومِ فی شِدَّهِ الحَرِّ ، وقَتلُ الأَعداءِ بِالسَّیفِ ، وَالصَّبرُ عَلَی المُصیبَهِ ، وتَرکُ المِراءِ وإن کُنتَ مُحِقّا . (3)
الإمام الباقر علیه السلام :بَینا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی بَعضِ أسفارِهِ إذ لَقِیَهُ رَکبٌ ، فَقالوا : السَّلامُ عَلَیکَ یا رَسولَ اللّهِ ، فَقالَ : ما أنتُم ؟ فَقالوا : نَحنُ مُؤمِنونَ یا رَسولَ اللّهِ ، قالَ : فَما حَقیقَهُ إیمانِکُم ؟ قالوا : الرِّضا بِقَضاءِ اللّهِ وَالتَّفویضُ إلَی اللّهِ وَالتَّسلیمُ لِأَمرِ اللّهِ ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : عُلَماءُ حُکَماءُ کادوا أن یَکونوا مِنَ الحِکمَهِ أنبِیاءَ ، فَإِن کُنتُم صادِقینَ فَلا تَبنوا ما لا تَسکُنونَ ، ولا تَجمَعوا ما لا تَأکُلونَ ، وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذی إلَیهِ تُرجَعونَ. (4)
.
1- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 359 ح 5762 ، الخصال : ص 346 ح 13 کلاهما عن أنس بن محمّد عن أبیه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ،ثواب الأعمال : ص 45 ح 1 ، المحاسن : ج 1 ص 453 ح 1042 ، الأمالی للصدوق : ص 412 ح 534 کلّها عن علیّ بن جعفر عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله نحوه ، بحار الأنوار : ج 69 ص 170 ح 12 .
2- .الدَّجْنُ : إلباسُ الغیمِ الأرضَ وقیل: هو إلباسُه أقطارَ السَّماءِ . والدَّجْنُ أیضا : المطَرُ الکثیر . وأدجنَتِ السماءُ: دام مطَرُها . وأدجَنَ الیَومُ : صارَ ذا دَجْنٍ (تاج العروس : ج 18 ص 187 «دجن») .
3- .الفردوس : ج 2 ص 326 ح 3485 عن أبی سعید ، کنز العمّال : ج 15 ص 895 ح 43538 .
4- .الکافی : ج 2 ص 53 ح 1 ، التوحید : ص 371 ح 12 ، الخصال : ص 146 ح 175 ، معانی الأخبار : ص 187 ح 6 ، المحاسن : ج 1 ص 354 ح 750 کلّهاعن محمّدبن عذافر عن أبیه ، بحار الأنوار : ج 67 ص 286 ح 8 .
ص: 81
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هفت چیز است که در هر کس وجود داشته باشد ، آن کس حقیقت ایمان را کامل کرده است و درهای بهشت به رویش بازند : کسی که وضویش را شاداب بگیرد ، نمازش را نیکو به جا آورد ، زکات مالش را بپردازد ، خشم خود را نگه دارد ، زبانش را به بند کشد ، برای گناهش آمرزش بطلبد ، و با خانواده پیامبرش خالص و یک دل باشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شش چیز است که هر کس دارای آنها باشد ، مؤمن حقیقی است : شاداب وضو گرفتن ، شتافتن برای نماز در روز ابری و بسیار بارانی ، بسیار روزه داشتن در گرمای سخت ، کشتن دشمنان با شمشیر ، شکیبایی در برابر مصیبت ، و ترک مجادله اگر چه حق با تو باشد .
امام باقر علیه السلام :پیامبر صلی الله علیه و آله در یکی از سفرهایش بود که کاروانی به ایشان برخوردند و به پیامبر صلی الله علیه و آله سلام کردند . پیامبر خدا فرمود : «شما کیستید ؟». گفتند : ما مؤمن هستیم ، ای پیامبر خدا ! فرمود : «حقیقت ایمان شما چیست ؟». گفتند : خشنودی به قضای خدا ، و واگذاریِ [کارهایمان] به خدا ، و گردن نهادن به فرمان خدا . پیامبر خدا [ در وصف آنان] فرمود : «دانشمندانی فرزانه که نزدیک است از فرزانگی ، پیامبر شوند ! اگر راست می گویید ، پس خانه ای نسازید که در آن ساکن نمی شوید ، و گرد میاورید آنچه را که نمی خورید ، و از خدایی که به سویش باز می گردید ، پروا کنید» .
.
ص: 82
الإمام الکاظم علیه السلام :رَفَعَ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله قَومٌ فی بَعضِ غَزَواتِهِ فَقالَ : مَنِ القَومُ ؟ فَقالوا : مُؤمِنونَ یا رَسولَ اللّهِ ، قالَ : وما بَلَغَ مِن إیمانِکُم ؟ قالوا : الصَّبرُ عِندَ البَلاءِ ، وَالشُّکرُ عِندَ الرَّخاءِ ، وَالرِّضا بِالقَضاءِ . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : حُلَماءُ عُلَماءُ کادوا مِنَ الفِقهِ أن یَکونوا أنبِیاءَ ، إن کُنتُم کَما تَصِفونَ فَلا تَبنوا ما لا تَسکُنونَ ، ولا تَجمَعوا ما لا تَأکُلونَ وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذی إلَیهِ تُرجَعونَ . (1)
دعائم الإسلام :عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أنَّهُ مَرَّ عَلی قَومٍ مِنَ الأَنصارِ وهُم فی بَیتٍ فَسَلَّمَ عَلَیهِم ووَقَفَ فَقالَ : کَیفَ أنتُم ؟ فَقالوا : إنّا مُؤمِنونَ یا رَسولَ اللّهِ ، قالَ : أفَمَعَکُم بُرهانُ ذلِکَ ؟ قالوا : نَعَم ، قالَ : هاتوا ، قالوا : نَشکُرُ اللّهَ فِی الرَّخاءِ ، ونَصبِرُ عَلَی البَلاءِ ، ونَرضی بِالقَضاءِ ، قالَ : أنتُم إذا أنتُم . (2)
تنبیه الخواطر :قیلَ : إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِقَومٍ فَقالَ لَهُم : ما أنتُم ؟ فَقالوا : مُؤمِنونَ ، فَقالَ : ما عَلامَهُ إیمانِکُم ؟ قالوا : نَصبِرُ عَلَی البَلاءِ ونَشکُرُ عِندَ الرَّخاءِ ونَرضی بِمَواقِعِ القَضاءِ ، فَقالَ : مُؤمِنونَ بِرَبِّ الکَعبَهِ . (3)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا یُؤمِنُ العَبدُ الإِیمانَ کُلَّهُ حَتّی یَترُکَ الکَذِبَ مِنَ المُزاحَهِ ، ویَترُکَ المِراءَ وإن کانَ صادِقا . (4)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 48 ح 4 عن سلیمان الجعفری عن الإمام الرضا علیه السلام ، التمحیص : ص 61 ح 137 ، بحار الأنوار : ج 67 ص 285 ح 7 ؛ حلیه الأولیاء : ج10 ص 192 الرقم 554 نحوه .
2- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 223 ، بحارالأنوار : ج 82 ص 144 ح 29 .
3- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 229 ، مسکّن الفؤاد : ص 48 عن ابن عبّاس و ص 79 کلاهما نحوه ، بحارالأنوار : ج 82 ص 137 ح 22 .
4- .مسند ابن حنبل : ج 3 ص 268 ح 8638 وص 291 ح 8774 کلاهما عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 3 ص 624 ح 8229 .
ص: 83
امام کاظم علیه السلام :در یکی از جنگ های پیامبر صلی الله علیه و آله ، گروهی نزد ایشان آمدند . پیامبر خدا پرسید : «آقایان کیستند ؟». گفتند : جمعی مؤمن ، ای پیامبر خدا ! فرمود : «نشانه ایمانتان چیست؟». گفتند : شکیبایی در گرفتاری ، سپاس گزاری در برخورداری ، و خرسندی به قضا[ی الهی] . پیامبر خدا [ در وصف آنان] فرمود : «خردمندانی دانا که از [شدّت] دانایی ، نزدیک است که پیامبر باشند ! اگر راست می گویید ، پس مسازید آنچه را که در آن ساکن نمی شوید ، و گرد میاورید آنچه را که نمی خورید ، و از خدایی که به سوی او باز می گردید ، پروا بدارید» .
دعائم الإسلام :نقل شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله بر گروهی از انصار گذشت که در اتاقی جمع بودند . به آنان سلام گفت و ایستاد و فرمود : «شما چگونه اید ؟» . گفتند : مؤمن ، ای پیامبر خدا ! فرمود : «آیا برای سخن خود ، دلیلی هم دارید؟». گفتند : آری . فرمود : «بگویید» . گفتند : خداوند را در هنگام برخورداری ، سپاس می گوییم و در گرفتاری ، شکیب می ورزیم و به قضا[ی الهی] خرسندیم . پیامبر خدا فرمود : «در این صورت ، چنانید که گفتید» .
تنبیه الخواطر :آورده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله بر گروهی گذشت و به آنان فرمود : «شما کیستید ؟». گفتند : جمعی مؤمن . فرمود : «نشانه ایمانتان چیست؟». گفتند: بر گرفتاری می شکیبیم، در برخورداری سپاس می گزاریم، و به قضا خرسندیم. پیامبر خدا فرمود : «به خدای کعبه سوگند که مؤمنید» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده ، مؤمن کامل نیست ، مگر آن گاه که حتّی به شوخی دروغ نگوید ، و مجادله نکند ، اگر چه حق با او باشد .
.
ص: 84
عنه صلی الله علیه و آله :لا یَبلُغُ العَبدُ صَریحَ الإِیمانِ حَتّی یَترُکَ الکَذِبَ فِی المِزاحِ وحَتّی یَترُکَ المِراءَ وهُوَ مُحِقٌّ. (1)
الإمام الصادق علیه السلام :إنّا لا نَعُدُّ الرَّجُلَ مُؤمِنا حَتّی یَکونَ بِجَمیعِ أمرِنا مُتَّبِعا مُریدا ، ألا وإنَّ مِنِ اتِّباعِ أمرِنا وإرادَتِهِ الوَرَعَ ، فَتَزَیَّنوا بِهِ یَرحَمکُمُ اللّهُ ، وکَبِّدوا (2) أعداءَنا بِهِ یَنعَشکُمُ اللّهُ. (3)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا یُؤمِنُ أحَدُکُم حَتّی أکونَ أحَبَّ إلَیهِ مِن والِدِهِ ووَلَدِهِ وَالنّاسِ أجمَعینَ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :لا یُؤمِنُ عَبدٌ حَتّی أکونَ أحَبَّ إلَیهِ مِن نَفسِهِ ، وتَکونَ عِترَتی أحَبَّ إلَیهِ مِن عِترَتِهِ ، ویَکونَ أهلی أحَبَّ إلَیهِ مِن أهلِهِ ، وتَکونَ ذاتی أحَبَّ إلَیهِ مِن ذاتِهِ . (5)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ مِن حَقیقَهِ الإِیمانِ أن یُؤثِرَ العَبدُ الصِّدقَ حَتّی نَفَرَ عَنِ الکَذِبِ حَیثُ یَنفَعُ ، ولا یَعدُ المَرءُ بِمَقالَتِهِ عِلمَهُ. (6)
عنه علیه السلام :الإِیمانُ (7) أن تُؤثِرَ الصِّدقَ حَیثُ یَضُرُّک ، عَلَی الکَذِبِ حَیثُ یَنفَعُکَ ، وألّا یَکونَ فی حَدیثِکَ فَضلٌ عَن عَمَلِکَ وأن تَتَّقِیَ اللّهَ فی حَدیثِ غَیرِکَ . (8)
.
1- .مسند الشامیین : ج 3 ص 215 ح 2115 ، حلیه الأولیاء : ج 5 ص 176 الرقم 323 نحوه وکلاهما عن عمر بن الخطّاب .
2- .التکبید من الکَبَد بمعنی المشقّه (المصباح المنیر : ص 523 «کبد»).
3- .الکافی : ج 2 ص 78 ح 13 عن ابن رئاب ، بحارالأنوار : ج 75 ص 235 .
4- .صحیح البخاری: ج 1 ص14 ح 15، صحیح مسلم : ج 1 ص67 ح 70، سنن ابن ماجه: ج 1 ص26 ح 67، سنن النسائی: ج 8 ص114، مسند ابن حنبل : ج 4 ص 353 ح 12814 کلّها عن أنس ، کنز العمّال : ج 1 ص 37 ح 70.
5- .الفردوس : ج 5 ص 154 ج 7796 ، المعجم الأوسط : ج 6 ص 59 ح 5790 ، المعجم الکبیر : ج 7 ص 75 ح 6416 کلاهما نحوه ؛ علل الشرائع : ص 140 ح 3 ،الأمالی للصدوق : ص 414 ح 542 کلّها عن أبی لیلی نحوه ، بحار الأنوار : ج 17 ص 13 ح 27 .
6- .تحف العقول : ص217 ، مشکاه الأنوار : ص 300 ح 923 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 56 ح 113 .
7- .فی بحار الأنوار وشرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 175 : «علامه الإیمان أن ... » .
8- .نهج البلاغه : الحکمه 458 ، بحارالأنوار : ج 67 ص 314 ح 49 .
ص: 85
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده به ایمان ناب نمی رسد ، تا آن که دروغ گفتن [حتّی] به شوخی را ترک گوید ، و تا آن که مجادله را ، با آن که حق با اوست ، ترک گوید .
امام صادق علیه السلام :ما مرد را مؤمن نمی شماریم ، مگر آن که در همه امور ما ، پیرو و مرید باشد . بدانید که از نشانه های پیروی از امور ما و ارادت به آنها ، پارسایی است . پس بدان آراسته شوید خدایتان رحمت کناد و [با این کار، ]دشمنان ما را به رنج افکنید . خدایتان قوّت دهاد !
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ یک از شما مؤمن نیست ، مگر آن گاه که من نزد او محبوب تر از پدرش و فرزندش و همه مردمان باشم .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای مؤمن نیست ، مگر آن که مرا از خودش دوست تر بدارد ، و خاندانم را از خاندان خودش دوست تر بدارد ، و بستگان مرا از بستگان خودش دوست تر بدارد ، و جان مرا از جان خودش دوست تر بدارد .
امام علی علیه السلام :از [ نشانه های] ایمان راستین ، این است که [همواره] بنده ، راستگویی را برگزیند و از دروغ ، حتّی اگر به نفع او باشد ، بگریزد ، و [دیگر ، این که] انسان گفتارش را از دانشش فراتر نبرد .
امام علی علیه السلام :ایمان ، آن است که راستگویی را [حتّی] آن جا که به زیان توست ، بر دروغ [ حتّی] آن جا که به سود توست ، ترجیح دهی و در گفتارت ، فزونی بر کردارت نباشد و در سخن گفتن از دیگران ، از خدا پروا بداری .
.
ص: 86
الإمام الباقر علیه السلام :مَن دَخَلَ قَلبَهُ خالِصُ حَقیقَهِ الإِیمانِ شَغَلَ عَمّا فِی الدُّنیا مِن زینَتِها ... إنَّ المُؤمِنَ لا یَنبَغی لَهُ أن یَرکَنَ ویَطمَئِنَّ إلی زَهرَهِ الحَیاهِ الدُّنیا . (1)
الإمام الصادق علیه السلام :لا یَبلُغُ أحَدُکُم حَقیقَهَ الإِیمانِ حَتّی یُحِبَّ أبعَدَ الخَلقِ مِنهُ فِی اللّهِ ویُبغِضَ أقرَبَ الخَلقِ مِنهُ فِی اللّهِ. (2)
عنه علیه السلام :إنَّ مِن حَقیقَهِ الإِیمانِ أن تُؤثِرَ الحَقَّ وإن ضَرَّکَ ، عَلَی الباطِلِ وإن نَفَعَکَ ، وأن لا تَجوزَ مَنطِقُکَ عِلمَکَ . (3)
عنه علیه السلام :اِعلَموا أنَّهُ لَن یُؤمِنَ عَبدٌ مِن عَبیدِهِ حَتّی یَرضی عَنِ اللّهِ فیما صَنَعَ اللّهُ إلَیهِ وصَنَعَ بِهِ عَلی ما أحَبَّ وکَرِهَ. (4)
عنه علیه السلام :لا یَمحَضُ رَجُلٌ الإِیمانَ بِاللّهِ حَتّی یَکونَ اللّهُ أحَبَّ إلَیهِ مِن نَفسِهِ وأبیهِ واُمِّهِ ووَلَدِهِ وأهلِهِ ومالِهِ ومِنَ النّاسِ کُلِّهِم. (5)
عیسی علیه السلام :لا یَجِدُ العَبدُ حَقیقَهَ الإِیمانِ حَتّی لا یُحِبَّ أن یُحمَدَ عَلی عِبادَهِ اللّهِ عز و جل . (6)
.
1- .تحف العقول : ص 287 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 165 ح 2 .
2- .تحف العقول : ص 369 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 252 ح 106 .
3- .الخصال : ص 53 ح 70، المحاسن: ج 1 ص325 ح 655 کلاهما عن زراره ، بحارالأنوار: ج 70 ص106 ح 2 .
4- .الکافی : ج 8 ص 8 ح 1 عن إسماعیل بن جابر وإسماعیل بن مخلّد ، بحارالأنوار : ج 78 ص 217 ح 93 .
5- .فلاح السائل : ص 201 ح 113 عن الحسین بن سیف ، بحارالأنوار : ج 70 ص 25 ح 25 .
6- .ربیع الأبرار : ج 2 ص 63 ، تاریخ دمشق : ج 47 ص 450 وفیه «أحد» بدل «العبد» و «طاعه» بدل «عباده» .
ص: 87
امام باقر علیه السلام :هر کس حقیقت ناب ایمان به قلبش وارد شود ، از زر و زیور دنیا دل بر می کَند ... . برای مؤمن سزاوار نیست که به زرق و برق زندگیِ دنیا بگراید و بدان دل خوش کند .
امام صادق علیه السلام :هیچ یک از شما به حقیقت ایمان نمی رسد ، مگر آن که دورترین کس از خود را برای خدا دوست بدارد ، و نزدیک ترین کس به خود را برای خدا دشمن بدارد .
امام صادق علیه السلام :از نشانه های ایمان حقیقی ، آن است که حق را هر چند به زیان تو باشد بر باطل اگر چه به سود تو باشد ، ترجیح دهی و این که گفتارت از دانشت فراتر نرود .
امام صادق علیه السلام :بدانید که هیچ بنده ای از بندگان او ایمان نیاورده است ، مگر آن که از خداوند در کاری که به او و با او کرده است خوشایندش باشد یا ناخوشایندش ، خشنود باشد .
امام صادق علیه السلام :هیچ کس ایمانش به خدا خالص نمی گردد ، مگر آن که خداوند در نزد او از خودش و پدرش و مادرش و زن و فرزندش و اموالش و از همه مردم ، محبوب تر باشد .
عیسی علیه السلام :بنده به حقیقت ایمان نمی رسد ، مگر آن گاه که دوست نداشته باشد به سبب عبادت خداوند عز و جل ، او را بستایند .
.
ص: 88
1 / 6مِلاکُ الإِیمانِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الصَّبرُ نِصفُ الإِیمانِ ، وَالیَقینُ الإِیمانُ کُلُّهُ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :مِلاکُ الإِیمانِ حُسنُ الإِیقانِ . (2)
عنه علیه السلام :یَحتاجُ الإِیمانُ إلَی الإِیقانِ . (3)
1 / 7نِظامُ الإِیمانِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإِیمانُ فی عَشَرَهٍ : المَعرِفَهِ وَالطّاعَهِ وَالعِلمِ وَالعَمَلِ وَالوَرَعِ وَالاِجتِهادِ وَالصَّبرِ وَالیَقینِ وَالرِّضا وَالتَّسلیمِ ، فَأَیَّها فَقَدَ صاحِبُهُ بَطَلَ نِظامُهُ . (4)
1 / 8أصلُ الإِیمانِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ثَلاثَهٌ مِن أصلِ الإِیمانِ : الکَفُّ عَمَّن قالَ : لا إلهَ إلَا اللّهُ ولا تُکَفِّرهُ بِذَنبٍ ولا تُخرِجهُ مِنَ الإِسلامِ بِعَمَلٍ ، وَالجِهادُ ماضٍ مُنذُ بَعَثَنِیَ اللّهُ إلی أن یُقاتِلَ آخِرُ اُمَّتِی الدَّجّالَ لا یُبطِلُهُ جَورُ جائِرٍ ولا عَدلُ عادِلٍ ، وَالإِیمانُ بِالأَقدارِ. (5)
.
1- .تاریخ بغداد : ج 13 ص 226 الرقم 7197 ، مسند الشهاب : ج 1 ص 127 ح 158 ، حلیه الأولیاء : ج 5 ص 34 الرقم 294 کلّها عن عبد اللّه ، کنز العمّال : ج 3 ص271 ح 6498 ؛ تنبیه الخواطر : ج 1 ص 40 .
2- .غرر الحکم : ج 6 ص 118 ح 9726 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 486 ح 8973 .
3- .غرر الحکم : ج 6 ص 475 ح 11019 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 549 ح 10139.
4- .کنز الفوائد : ج 2 ص 11 ، معدن الجواهر : ص 70 وفیه «فسد» بدل «بطل» ، بحار الأنوار : ج 69 ص175 ح28 .
5- .سنن أبی داود : ج 3 ص 18 ح 2532 ، السنن الکبری : ج 9 ص 263 ح 18480 ، مسند أبی یعلی : ج 4 ص 225 ح 4296 ، تهذیب الکمال : ج 32 ص254 الرقم 7057 نحوه وکلّها عن أنس ، کنز العمّال : ج 15 ص 811 ح 43226 .
ص: 89
1 / 6 پایه ایمان
1 / 7 رشته ایمان
1 / 8 ریشه ایمان
1 / 6پایه ایمانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شکیبایی ، نیمی از ایمان است و یقین ، همه ایمان .
امام علی علیه السلام :بُنیاد ایمان ، یقینِ شایسته است .
امام علی علیه السلام :ایمان ، نیازمند به یقین است .
1 / 7رشته ایمانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ایمان در ده چیز است : شناخت ، فرمانبری ، علم ، عمل ، پارسایی ، سختکوشی ، شکیبایی ، یقین ، خشنودی ، و سرسپردگی . هر یک از اینها را که صاحب ایمان از دست دهد ، رشته ایمانش از هم می گسلد .
1 / 8ریشه ایمانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز از اصول ایمان است : خودداری از [کشتن] کسی که گفته است : «لا إله إلّا اللّه » و این که او را به سبب گناهی کافر نشماری و بر اثر کاری ، از اسلام بیرونش ندانی ، و [دوم] جهاد که از وقتی خداوند عز و جل مرا بر انگیخت ، تا زمانی که آخرین افراد امّت من با دجّال بجنگند ، بر قرار خواهد بود و ستمِ ستمگر و دادِ دادگر ، آن را از جریان نمی اندازد ، و [سوم] ایمان داشتن به مقدّرات .
.
ص: 90
الإمام علیّ علیه السلام :الإِیمانُ شَجَرَهٌ ، أصلُهَا الیَقینُ ، وفَرعُهَا التُّقی ، ونورُهَا الحَیاءُ ، وثَمَرُهَا السَّخاءُ. (1)
عنه علیه السلام :أصلُ الإِیمانِ حُسنُ التَّسلیمِ لِأَمرِ اللّهِ . (2)
1 / 9دَعائِمُ الإِیمانِالإمام علیّ علیه السلام :الإِیمانُ لَهُ أرکانٌ أربَعَهٌ : التَّوَکُّلُ عَلَی اللّهِ ، وتَفویضُ الأَمرِ إلَی اللّهِ ، وَالرِّضا بِقَضاءِ اللّهِ ، وَالتَّسلیمُ لِأَمرِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ. (3)
عنه علیه السلام :حُسنُ العَفافِ وَالرِّضا بِالکَفافِ مِن دَعائِمِ الإِیمانِ. (4)
الإمام الباقر علیه السلام :سُئِلَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام عَنِ الإِیمانِ فَقالَ : إنَّ اللّهَ عز و جلجَعَلَ الإِیمانَ عَلی أربَعِ دَعائِمَ : عَلَی الصَّبرِ وَالیَقینِ وَالعَدلِ وَالجِهادِ . فَالصَّبرُ مِن ذلِکَ عَلی أربَعِ شُعَبٍ : عَلَی الشَّوقِ وَالإِشفاقِ وَالزُّهدِ وَالتَّرَقُّبِ ، فَمَنِ اشتاقَ إلَی الجَنَّهِ سَلا عَنِ الشَّهَواتِ ، ومَن أشفَقَ مِنَ النّارِ رَجَعَ عَنِ المُحَرَّماتِ ، ومَن زَهِدَ فِی الدُّنیا هانَت عَلَیهِ المُصیباتُ ، ومَن راقَبَ المَوتَ سارَعَ إلَی الخَیراتِ . وَالیَقینُ عَلی أربَعِ شُعَبٍ : تَبصِرَهِ الفِطنَهِ وتَأَوُّلِ الحِکمَهِ ومَعرِفَهِ العِبرَهِ وسُنَّهِ الأَوَّلینَ ، فَمَن أبصَرَ الفِطنَهَ عَرَفَ الحِکمَهَ ، ومَن تَأَوَّلَ الحِکمَهَ عَرَفَ العِبرَهَ ، ومَن عَرَفَ العِبرَهَ عَرَفَ السُّنَّهَ ، ومَن عَرَفَ السُّنَّهَ فَکَأَنَّما کانَ مَعَ الأَوَّلینَ وَاهتَدی إلَی الَّتی هِیَ أقوَمُ ونَظَرَ إلی مَن نَجا بِما نَجا ومَن هَلَکَ بِما هَلَکَ ، وإنَّما أهلَکَ اللّهُ مَن أهلَکَ بِمَعصِیَتِهِ وأنجی مَن أنجی بِطاعَتِهِ . وَالعَدلُ عَلی أربَعِ شُعَبٍ : غامِضِ الفَهمِ وغَمرِ العِلمِ وزُهرَهِ الحُکمِ ورَوضَهِ الحِلمِ ، فَمَن فَهِمَ فَسَّرَ جَمیعَ العِلمِ ، ومَن عَلِمَ عَرَفَ شَرائِعَ الحُکمِ ، ومَن حَلُمَ لَم یُفَرِّط فی أمرِهِ وعاشَ فِی النّاسِ حَمیدا . وَالجِهادُ عَلی أربَعِ شُعَبٍ : عَلَی الأَمرِ بِالمَعروفِ وَالنَّهیِ عَنِ المُنکَرِ وَالصِّدقِ فِی المَواطِنِ وشَنَآنِ (5) الفاسِقینَ ، فَمَن أمَرَ بِالمَعروفِ شَدَّ ظَهرَ المُؤمِنِ ، ومَن نَهی عَنِ المُنکَرِ أرغَمَ أنفَ المُنافِقِ وأمِنَ کَیدَهُ ، ومَن صَدَقَ فِی المَواطِنِ قَضَی الَّذی عَلَیهِ ، ومَن شَنِئَ الفاسِقینَ غَضِبَ للّهِِ ، ومَن غَضِبَ للّهِِ غَضِبَ اللّهُ لَهُ ، فَذلِکَ الإِیمانُ ودَعائِمُهُ وشُعَبُهُ. (6)
.
1- .غرر الحکم : ج 2 ص 47 ح 1786 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 22 ح 155 .
2- .غرر الحکم : ج 2 ص 416 ح 3087 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 121 ح 2740 ولیس فیه «حسن» .
3- .الکافی : ج 2 ص 47 ح 2 عن السکونی عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام وص 56 ح 5 عن السکونی عن الإمام الصادق عنه علیهماالسلام ، تحف العقول : ص223 ، الجعفریات : ص 232 عن الإمام الکاظم عن آبائه عنه علیهم السلام ، مشکاه الانوار : ص 52 ح 50 ، بحار الأنوار : ج 68 ص 341 ح 12 .
4- .غرر الحکم : ج 3 ص 389 ح 4838 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 229 ح 4412 .
5- .الشنآن : البغض (لسان العرب : ج 1 ص 101 «شنأ») .
6- .الکافی : ج 2 ص 50 ح 1 عن جابر ، نهج البلاغه : الحکمه 31 ، الخصال : ص 231 ح 74 عن الاصبغ بن نباته وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 68 ص351 ح 19 .
ص: 91
1 / 9 ستون های ایمان
امام علی علیه السلام :ایمان ، درختی است که ریشه اش یقین است و شاخه اش تقوا و شکوفه اش حیا و میوه اش سخاوت .
امام علی علیه السلام :ریشه ایمان ، گردن نهادنِ کامل در برابر فرمان خداست .
1 / 9ستون های ایمانامام علی علیه السلام :ایمان ، چهار رکن دارد : توکّل بر خدا ، سپردن کار به خدا ، خشنودی به قضای خدا ، و سر سپردن به فرمان خداوند عز و جل .
امام علی علیه السلام :خویشتنداریِ دُرست ، و خرسندی به مقدارِ کفاف [از روزی] ، از ستون های ایمان اند .
امام باقر علیه السلام :از امیر مؤمنان علیه السلام درباره ایمان پرسیده شد . فرمود : «خدای عز و جل ایمان را بر چهار ستون نهاد : بر شکیب و یقین و داد و جهاد . شکیب ، بر چهار شاخه است : اشتیاق و بیم و زهد و چشم به راهی . هر که مشتاق بهشت باشد ، هوس ها را از یاد می بَرَد . هر که از دوزخ بیمناک باشد ، از حرام ها دست می شوید . هر که به دنیا بی رغبت باشد ، مصائب بر او آسان می شود . هر که چشم به راه مرگ باشد ، به انجام دادن کارهای نیک می شتابد . یقین ، بر چهار شاخه است : نگاه هوشمندانه ، دریافت حکمت ، شناخت عبرت ، و [شناخت] روش پیشینیان . آن که هوشمندانه ببیند، حکمت را می شناسد و آن که حکمت را در یابد ، عبرت ها را می شناسد و آن که عبرت شناس باشد ، روش پیشینیان را می شناسد و آن که روش پیشینیان را بشناسد ، گویا با پیشینیان بوده و به راه درست تر پی برده و آنان را که رهیده اند و علّت رهیدنشان را و آنان را که نابود شدنده اند و علّت نابودی شان را دیده است ، و [ می داند که] خداوند ، آنان را که نابود کرد ، در واقع ، به سبب نافرمانی شان نابود کرد و آنان را که نجات داد ، در واقع ، به سبب فرمان برداری شان نجات داد . داد بر چهار شاخه است : فهم عمیق ، فزونیِ دانش ، شکوفه داوری و بُستان بردباری . آن که بفهمد ، همه دانش را تفسیر می کند و آن که بداند ، آبشخورهای حُکم را می شناسد و آن که بردباری نماید ، در کار خود ، کندی نمی ورزد و در میان مردم ، خوش نام زندگی می کند . و جهاد بر چهار شاخه است : بر توصیه کردن به خوبی ها ، و نهی کردن از بدی ها ، و پایداری در آوردگاه ها ، و دشمنی با بدکاران . هر که به خوبی ها فرمان دهد ، مؤمن را پشتیبانی کرده است . هر که از بدی ها باز دارد، بینیِ منافق را به خاک مالیده و از نیرنگ او در امان مانده است . هر که در آوردگاه ها پایداری کند، وظیفه اش را به جا آورده است و هر که با بدکاران دشمنی ورزد ، به خاطر خدا خشم گرفته و آن که برای خدا خشم گیرد ، خداوند به خاطر او خشم می گیرد . این است ایمان و ستون ها و شاخه های آن» .
.
ص: 92
1 / 10ذِروَهُ الإِیمانِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ عیسَی بنَ مَریَمَ علیه السلام قالَ : ... إنّی لَأَجِدُ فی کِتابِ اللّهِ المُنزَلِ الَّذی أنزَلَ اللّهُ فِی الإِنجیلِ : ... وخُلِقَ النَّهارُ لِتُؤَدّی فیهِ الصَّلاهُ المَفروضَهُ ... وأن تَأمُروا بِمَعروفٍ وتَنهَوا عَن مُنکَرٍ ، فَهُوَ ذِروَهُ الإِیمانِ وقِوامُ الدّینِ . (1)
.
1- .الدرّ المنثور : ج 7 ص 303 نقلاً عن ابن مردویه عن عبد اللّه بن مغفل ؛ بحارالأنوار : ج 58 ص 207 ح 38 .
ص: 93
1 / 10 قلّه ایمان
1 / 10قلّه ایمانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عیسی بن مریم علیه السلام گفت : ... من در کتاب آسمانیِ خدا که خداوند در انجیل فرو فرستاده است ، چنین می یابم : «... و روز آفریده شد تا نماز واجب ، در آن گزارده شود ... و به نیکی فرمان دهید و از بدی نهی کنید ، که این ، قلّه ایمان و جان مایه دین است» .
.
ص: 94
1 / 11حُدودُ الإِیمانِالکافی عن عجلان أبی صالح :قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام : أوقِفنی عَلی حُدودِ الإِیمانِ ، فَقالَ : شَهادَهُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وأنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ ، وَالإِقرارُ بِما جاءَ بِهِ مِن عِندِ اللّهِ ، وصَلاهُ الخَمسِ ، وأداءُ الزَّکاهِ ، وصَومُ شَهرِ رَمَضانَ ، وحَجُّ البَیتِ ، ووِلایَهُ وَلِیِّنا ، وعَداوَهُ عَدُوِّنا ، وَالدُّخولُ مَعَ الصّادِقینَ . (1)
1 / 12کُنوزُ الإِیمانِالإمام علیّ علیه السلام :ثَلاثٌ مِن کُنوزِ الإِیمانِ : کِتمانُ المُصیبَهِ ، وَالصَّدَقَهُ ، وَالمَرَضُ . (2)
عنه علیه السلام فیما أوصَی ابنَهُ الإِمامَ الحُسَینَ علیه السلام :مِن کُنوزِ الإِیمانِ الصَّبرُ عَلَی المَصائِبِ . (3)
1 / 13أبوابُ الإِیمانِالإمام علیّ علیه السلام :إنِّی الفاروقُ الأَکبَرُ ... وبابُ الإِیمانِ . (4)
عنه علیه السلام فی وَصفِ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله :فَهُم خاصَّهُ اللّهِ وخالِصَتُهُ ، وسِرُّ الدَّیّانِ وکَلِمَتُهُ ، وبابُ الإِیمانِ وکَعبَتُهُ . (5)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 18 ح 2 ، بحار الأنوار : ج 68 ص 330 ح 4 .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 340 ح 4672 .
3- .تحف العقول : ص 89 وص 100 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 140 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 289 ح 1 .
4- .بصائر الدرجات : ص 200 ح 2 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 39 ص 343 ح 15 .
5- .مشارق انوار الیقین : ص 117 عن طارق بن شهاب ، بحار الأنوار : ج 25 ص 174 ح 38 .
ص: 95
1 / 11 مرزهای ایمان
1 / 12 گنج های ایمان
1 / 13 درهای ایمان
1 / 11مرزهای ایمانالکافی به نقل از عجلان ابو صالح :به امام صادق علیه السلام گفتم : مرا بر مرزهای ایمان ، آگاه گردان . فرمود : «گواهی دادن به این که معبودی جز خداوند یگانه نیست و محمّد ، فرستاده خداست و اقرار کردن به آنچه از نزد خدا آورده ، و [ خواندنِ] نمازهای پنجگانه ، پرداخت زکات ، روزه ماه رمضان ، حجّ خانه [خدا] ، دوستی با دوست ما و دشمنی با دشمن ما ، و بودن با راستان» .
1 / 12گنج های ایمانامام علی علیه السلام :سه چیز از گنج های ایمان است : پنهان داشتن مصیبت و صدقه و بیماری .
امام علی علیه السلام در سفارش به فرزندش امام حسین علیه السلام :شکیبایی در برابر مصائب ، از گنج های ایمان است .
1 / 13درهای ایمانامام علی علیه السلام :من جدا کننده بزرگ[ِ حق از باطل] ... و درِ ایمان هستم .
امام علی علیه السلام در وصف خاندان محمّد علیهم السلام :آنان خاصّان خدا و گزیدگان اویند ، و راز خداوندِ سزا دهنده و رمز اویند ، و درِ ایمان و کعبه آن اند .
.
ص: 96
الإمام الباقر والإمام الصادق علیهماالسلام فِی الزِّیارَهِ الجامِعَهِ :السَّلامُ عَلَیکُم أئِمَّهَ المُؤمِنینَ وسادَهَ المُتَّقینَ ... وشُرَکاءَ القُرآنِ ومَنهَجَ الإِیمانِ ... یا حُجَّهَ اللّهِ لَقَد اُرضِعتَ بِثَدیِ الإِیمانِ ، وفُطِمتَ بِنورِ الإِسلامِ . (1)
الإمام الهادی علیه السلام فِی الزِّیارَهِ الجامِعَهِ الکَبیرَهِ :السَّلامُ عَلَیکُم یا أهلَ بَیتِ النُّبُوَّهِ ، ومَوضِعَ الرِّسالَهِ ، ومُختَلَفَ (2) المَلائِکَهِ ، ومَهبِطَ الوَحیِ ، ومَعدِنَ الرَّحمَهِ ، وخُزّانَ العِلمِ ، ومُنتَهَی الحِلمِ ، واُصولَ الکَرَمِ ، وقادَهَ الاُمَمِ ، وأولِیاءَ النِّعَمِ ، وعَناصِرَ الأَبرارِ ، ودَعائِمَ الأَخیارِ ، وساسَهَ العِبادِ ، وأرکانَ البِلادِ ، وأبوابَ الإِیمانِ ، واُمَناءَ الرَّحمنِ ، وسُلالَهَ النَّبِیّینَ ، وصَفوَهَ المُرسَلینَ ، وعِترَهَ خِیَرَهِ رَبِّ العالَمینَ ، ورَحمَهُ اللّهِ بَرَکَاتُهُ. (3)
الإمام المهدی علیه السلام فیما یُقالُ فِی التَّوَجُّهِ إلَی الأَئِمَّهِ علیهم السلام :أنتُم خَزَنَتُهُ وشُهَداؤُهُ ، وعُلَماؤُهُ واُمَناؤُهُ ، وساسَهُ العِبادِ وأرکانُ البِلادِ ، وقُضاهُ الأَحکامِ وأبوابُ الإِیمانِ. (4)
1 / 14مُخُّ الإِیمانِالإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :مُخُّ الإِیمانِ التَّقوی وَالوَرَعُ وهُما مِن أفعالِ القُلوبِ وأحسَنُ أفعالِ الجَوارِحِ ألّا تَزالَ مالِئا فاکَ بِذِکرِ اللّهِ سُبحانَهُ . (5)
.
1- .المزار الکبیر : ص 293 و 294 ح 14 ، بحار الأنوار : ج 102 ص 163 ح 5 .
2- .مختلَف الملائکه : أی محلّ نزولهم وعروجهم (بحارالأنوار : ج 102 ص 134) .
3- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 610 ح 3213 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 96 ح 177 وفیه «معدن الرساله» بدل «موضع الرساله» وکلاهما عن موسی بن عبد اللّه ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 272 ح 1 ، المزار الکبیر : ص 524 کلاهما عن موسی بن عمران النخعی ، بحار الأنوار : ج 102 ص 127 ح 4 .
4- .المزار الکبیر : ص 568 عن محمّد بن عبد اللّه بن جعفر الحمیری ، بحار الأنوار : ج 102 ص 93 .
5- .شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 347 ح 988 .
ص: 97
1 / 14 مغز ایمان
امام باقر و امام صادق علیهماالسلام در زیارت جامعه :درود بر شما پیشوایان اهل ایمان و مهتران پرواپیشگان ... و انبازان قرآن و راه روشن ایمان ! ... ای حجّت خدا ! تو از پستان ایمان ، شیر نوشانده شدی و با نور اسلام ، از شیر گرفته شدی .
امام هادی علیه السلام در زیارت جامعه کبیره :درود بر شما ای خاندان پیامبری ، و جایگاه پیام الهی ، و آمد و شدگاهِ فرشتگان ، و فرودگاه وحی ، و کان مهر ، و گنجوَران دانش ، و پایانه بردباری ، و ریشه های بزرگواری ، و رهبران مردمان ، و اولیای نعمت ها ، و بنیادهای نیکان ، و ستون های خوبان ، و مهتران بندگان ، و پایه های شهرها ، و درهای ایمان ، و امانتداران خدای مهربان ، و زاده پیامبران ، و چکیده فرستادگان [خداوند] و خانواده برگزیده پروردگار جهانیان و رحمت و برکات خدا بر شما باد !
امام مهدی علیه السلام در آنچه برای زیارت ائمّه علیهم السلام از ایشان رسیده است :شما خزانه داران و گواهان خدایید ، و دانش آموختگان او و امانتداران اویید ، و مربّی بندگان و ارکان شهرهایید ، و قاضیان احکام و درهای ایمانید .
1 / 14مغز ایمانامام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان :مغز ایمان ، پرهیزگاری و پارسایی است و این دو ، از کارهای دل اند ، و نیکوترین عمل جوارح ، این است که پیوسته دهانت را از ذکر خداوند سبحان ، پُر داری .
.
ص: 98
1 / 15زَینُ الإِیمانِالإمام علیّ علیه السلام :زَینُ الإِیمانِ طَهارَهُ السَّرائِرِ ، وحُسنُ العَمَلِ فِی الظّاهِرِ. (1)
الإمام الصادق علیه السلام :مِن زَینِ الإِیمانِ الفِقهُ . (2)
1 / 16عَزیمَهُ الإِیمانِالإمام علیّ علیه السلام بَعدَ انصِرافِهِ مِن صِفّینَ :أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، شَهادَهً مُمتَحَنا إخلاصُها مُعتَقَدا مُصاصُها (3) ، نَتَمَسَّکُ بِها أبَدا ما أبقانا ، ونَدَّخِرُها لِأَهاویلِ ما یَلقانا ، فَإِنَّها عَزیمَهُ الإِیمانِ ، وفاتِحَهُ الإِحسانِ ، ومَرضاهُ الرَّحمنِ ، ومَدحَرَهُ الشَّیطانِ . (4)
1 / 17تَجدیدُ الإِیمانِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ الإِیمانَ لَیَخلَقُ فی جَوفِ أحَدِکُم کَما یَخلَقُ الثَّوبُ الخَلَقُ ، فَاسأَ لُوا اللّهَ أن یُجَدِّدَ الإِیمانَ فی قُلوبِکُم. (5)
مسند ابن حنبل عن أبی هریره :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : جَدِّدوا إیمانَکُم . قیلَ : یا رَسولَ اللّهِ وکَیفَ نُجَدِّدُ إیمانَنا ؟ قالَ : أکثِروا مِن قَولِ لا إلهَ إلَا اللّهُ . (6)
.
1- .غرر الحکم : ج 4 ص 117 ح 5504 .
2- .تحف العقول : ص 368 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 251 ح 100 .
3- .المُصاص : خالِصُ کلِّ شیء (النهایه : ج 4 ص 337 «مصص») .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 2 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 331 ح 19 ؛ مطالب السؤول : ج 1 ص 240 .
5- .المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 45 ح 5 ، الفردوس : ج 1 ص 114 ح 387 کلاهما عن عبد اللّه بن عمرو بن العاص ، کنز العمّال : ج 1 ص 262ح1313 .
6- .مسند ابن حنبل : ج 3 ص 281 ح 8718 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 285 ح 7657 ، المنتخب من مسند عبد بن حمید : ص 417 ح 1424 ،حلیه الاولیاء : ج 2 ص 357 الرقم 203 ، کنز العمّال : ج 1 ص 416 ح 1768 .
ص: 99
1 / 15 زیور ایمان
1 / 16 عزم ایمان
1 / 17 نوسازی ایمان
1 / 15زیور ایمانامام علی علیه السلام :زیور ایمان ، پاکیِ درون است و کردار نیک در برون .
امام صادق علیه السلام :از زیورهای ایمان ، ژَرف بینی ( / دین شناسی) است .
1 / 16عزم ایمانامام علی علیه السلام پس از بازگشت از صفّین :گواهی می دهم که معبودی جز خدای یگانه و بی انباز نیست ؛ گواهی ای که خلوص آن آزموده شده و به نابی آن باور دارم ، و برای همیشه تا آن گاه که خدایمان زنده بدارد بدان گواهی چنگ می زنیم ، و آن را برای [رهایی از] وحشت هایی که در انتظار ماست ، می اندوزیم ؛ زیرا این گواهی ، آهنگ (عزم) ایمان و آغاز احسان است و مایه خشنودی خدای مهربان و دور کردن شیطان .
1 / 17نوسازی ایمانپیامبر خدا صلی الله علیه و آلهایمان در درون هر یک از شما کهنه می شود ، چنان که جامه کهنه می شود . پس ، از خداوند بخواهید که ایمان را در دل های شما نو سازد .
مسند ابن حنبل به نقل از ابو هریره :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «ایمانتان را نو سازید» . گفته شد : ای پیامبر خدا ! چگونه ایمانمان را نو سازیم؟ فرمود : «زیاد لا إله إلّا اللّه بگویید» .
.
ص: 100
رسول اللّه صلی الله علیه و آله قالَ لِأَصحابِهِ :جَدِّدوا الإِیمانَ فی قُلوبِکُم ، مَن کانَ عَلی حَرامٍ حُوِّلَ مِنهُ إِلی غَیرِهِ ومَن أحسَنَ مِن مُحسِنٍ وَقَعَ ثَوابُهُ عَلَی اللّهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله لِأَبی هُرَیرَهَ :یا أبا هُرَیرَهَ جَدِّدِ الإِسلامَ ، أکثِر مِن شَهادَهِ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ. (2)
الإمام الجواد علیه السلام :مَرِضَ رَجُلٌ مِن أصحابِ الرِّضا علیه السلام فَعادَهُ فَقالَ : کَیفَ تَجِدُکَ ؟ قالَ : لَقیتُ المَوتَ بَعدَکَ یُریدُ ما لَقِیَهُ مِن شِدَّهِ مَرَضِهِ فَقالَ : کَیفَ لَقیتَهُ ؟ فَقالَ : ألیما شَدیدا ، فَقالَ : ما لَقیتَهُ إنَّما لَقیتَ ما یُنذِرُکَ بِهِ ویُعَرِّفُکَ بَعضَ حالِهِ ، إنَّمَا النّاسُ رَجُلانِ : مُستَریحٌ بِالمَوتِ ، ومُستَراحٌ بِهِ مِنهُ ، فَجَدِّدِ الإِیمانَ بِاللّهِ وبِالوِلایَهِ تَکُن مُستَریحا ، فَفَعَلَ الرَّجُلُ ذلِکَ . (3)
1 / 18أوثَقُ عُرَی الإِیمانِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أوثَقُ عُرَی الإِیمانِ الحُبُّ فِی اللّهِ وَالبُغضُ فِی اللّهِ . (4)
.
1- .حلیه الأولیاء : ج 7 ص 241 الرقم 397 ، الفردوس : ج 2 ص 108 ح 2565 نحوه وکلاهما عن ابن عبّاس .
2- .الفردوس : ج 5 ص 346 ح 8387 عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 2 ص 245 ح 3936 .
3- .معانی الأخبار : ص 289 ح 7 عن أحمد بن الحسن الحسینی عن الإمام العسکری عن أبیه علیهماالسلام ، الدعوات : ص 248 ح 698 وفیه «ما یبدؤک» بدل «ماینذرک» ، الاعتقادات للصدوق : ص 55 من دون إسناد إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 6 ص 155 ح 11 .
4- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 362 ح 5762 عن حماد بن عمرو عن الإمام الصادق عن أبیه عن جده عن الإمام علیّ علیهم السلام ، المقنعه : ص 33 ، مکارم الاخلاق : ج 2 ص 327 ح 2656 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، عده الداعی : ص 174 عن الإمام الکاظم علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 74 ص 237 ح 38 ؛ المصنف لابن أبی شیبه : ج 7 ص 226 ح 69 عن البراء وفیه «الاسلام» بدل «الایمان» ، کنز العمّال : ج 9 ص 6 ح 24656 .
ص: 101